1942 гъэм и бжьыхьэрщ нэмыцэхэр Мэлгъэбэг къуажэ цIыкIум къыщыдыхьар. Къуажэм къыдэна жьыкIэфэкIэхэм я унафэкIэ зыщагъэпщкIуащ Курп псы Iуфэм псоми.
Псы цIыкIур зыдэт бгыр нэпкъ задэт, лъагащэти, уеплъыхамэ, укъигъэшынэрт. Жылэдэсым хэхауэ лъэс лъагъуэ цIыкIу яIэт абы иридыхьэу. ГъэщIэгъуэнратэкъэ, зэрыдыхьэуи къызэрыдэкIыжуи а зы гъуэгурт щыIэр. А псыр шугъэт, гъуабжэт, арщхьэкIэ къуажэдэсхэм ирафри зэрыжьыщIэри арат. Псым ефэн и пэ къихуэу, шэ кружкэ хакIэрти, ягъэжабзэрт, жьыщIэнумэ, япэщIыкIэ пхъэ яжьэ хакIутэрт. Бгыр гъуэмб-гъуэмбурэ щIатIыкIри, цIыхухэм зрагуэшащ. АрщхьэкIэ, пшапэр зэхэуауэ кхъухьлъатэ блэлъэтыжым лагъым къридзыхри, бгыр къыгуигъэуащ. ЯтIэ къещэщэххэм цIыхухэр щIиубыдэрт, щIипIытIэрт, гузэвэгъуэр къалъэIэсат. А дакъикъэхэм Кубра и бынхэр и гъусэу бгъуэнщIагъ ящIам щIэст. ЦIыхубзым и куэщIым иса хъыджэбз цIыкIуитIыр, ипхъу нэхъыжьхэр, ятIэ къещэщэхам къыщIихыжащ. ЦIыхухэм къэхъуар къагурымыIуащэу адэ-мыдэкIэ щызэхэзежэрт, я щхьэр зэрахьэрт. Кубраи и щIалэ нэхъыщIэр игъуэтыжыртэкъыми, гузэвэгъуэр къылъэIэсауэ, къижыхьырт. Зы зэман щIалэ цIыкIум и лъэдакъитIыр щIым къыщIэщу елъагъу. Анэр сабий лъакъуитIым къокъу, мэгъуэг. Бзылъхугъэ гужьеям къуажэдэс лIыжь гуэр къыдэIэпыкъуауэ жаIэж. ЦIыхубзыр абы IуигъэкIуэтри, щIалэ цIыкIур къыщIитIыкIыжат. Псэууэ къызэрыпщIэн дунейм теттэкъым ар: и жьэми и пэми ятIэр изт, езыр фIыцIабзэ хъуат. Сытми къагъэбэуэжащ сабийр.
ИкъукIэ цIыху куэд хэкIуэдат а жэщым. Пщэдджыжьым хьэдэхэр Курп щыщIалъхьащ. ЦIыхухэр я унэ хуэмурэ екIуэлIэжырт, нэгъуэщI сыт ящIэнт?! КIуэжми, унэхэм нэмыцэр щIэст, хэгъэрей зыщащIауэ. Кубра IэпэтэрмэшкIэ нэмыцэм гуригъэIуащ здэкIуэн нэгъуэщI зэримыIэр, сабий сымаджэ зэрыIэщIэлъыр. Езыхэр лIитху хъууэ пэш нэхъ хуитым зыщIагуэшат, цIыхубзым и бынхэр и гъусэу пэш цIыкIум щIагъэхьэжащ. Сабий гужьеяхэр зэщIэгъуагэрт, шхэну хуейт. А псом цIыхубзри игъэгужьейрт, ауэ зиIыгът. «Фымыгъ», - жиIэу еIущащэрт Кубра быным. Ауэ, нэмыцэхэр зэман-зэманкIэрэ я фочыр гъэпкIауэ къащхьэщылъадэрти, Iуэхур нэхъ гузэвэгъуэ хъурт. Апхуэдэххэу нэху ягъэщащ. ЗанщIэуи Кубра сабийхэр зэщIикъуэри, и щхьэр пщIантIэм дихащ. Къуажэм дэс я Iыхьлы лIыжь гуэр деж йокIуалIэ ар: «СыздэкIуэн сиIэкъым, си сабий сымаджэм и псэр пытыху нэхъ мыхъуми сыщыгъэIэ», - жеIэри. Зи щхьэ къезыхьэлIа цIыхубз дэIэпыкъуэгъуншэр лIыжьым дауэ игъэщIэхъунт?! ТIакъ и унагъуэм махуиблкIэ щыIащ Кубрарэ и бынхэмрэ. Махуибл нэужьым сабий сымаджэм и псэр хэкIащ. ЦIыху гуапэт, гущIэгъу зыхэлът, жумартт бзылъхугъэр зэкIуэлIа зэщхьэгъусэхэу Щадхэ ТIакърэ ФатIимэтрэ. А зэманым апхуэдэ цIыхугъэ зыгуэрым кIэлъызепхьэфыныр лIыгъэшхуэт.
Нэмыцэр зыдэужьгъа къуажэм псэупIэ щыщамыгъуэтыжым, цIыхухэр зэбгрыкIауэ щытащ, зэрыпхъуакIуэхэр здынэмыса щIыпIэ къалъыхъуэу, я благъэ, Iыхьлыхэм деж екIуалIэу. Кубраи и быныр къыздищтэри, ХьэпцIей къуажэм кIуащ, и Iыхьлы Къущхьэбий ФIыцIэхэ екIуалIэри, нэмыцэр щIыналъэм икIыжыху абы щыIащ.
1943 гъэм и бжьыхьэм ди дзэм нэмыцэр Мэлгъэбэг дихужащ. Гугъу ехьа жылэр я лъапсэхэм ягъэзэжырт, ауэ къуажэм зыри хэлъыжтэкъым: унэхэр зэтекъутат, джэд-къази гъави щыIэжтэкъым. Кубра и пщIантIэм лагъымищ къыдэхуат. Зэрыкъуажэу лъапсэрыхыр къахуэкIуами ярейт. ЦIыхум я нэгум къищыр нэщхъеягъуэрэ гузэвэгъуэрэт, гуфIэкIи ящыгъупщэжа хуэдэт, уеблэмэ псэлъэну гукъыдэж яIэжтэкъым.
Ауэрэ зауэм зэтрикъута колхозыр яухуэжу щIадзащ, къела цIыхухъухэми къагъэзэжырт. Кубра и дэлъху закъуэ Мусэри и Хэку ихъумауэ и унэ къекIуэлIэжащ. Ар илъэс куэдкIэ къуажэ колхозым щылэжьащ, бынунагъуэшхуи къигъэтэджащ. Ауэ къэзыгъэзэжхэм яхэттэкъым Кубра и щхьэгъусэ Чопей. Куэдрэ пэплъащ бзылъхугъэр и щхьэгъусэм къигъэзэжыным. Ауэ ар гугъэ къудейт… Къигъэзэжакъым. ЦIыхубзым гъащIэм и IэфIыр щыгъупщэжат, гукъыдэж хуиIэжтэкъым дунейм. АрщхьэкIэ, Чопей и уэсятыр и гум къридзэжырти, и бгыр щIикъузэжырт.
Зауэ нэужьым дунейм ехыжащ Кубра и хъыджэбз етIуанэр. Быным я нэхъыжь Зафирэ и еджэныр зэпыуащ - губгъуэм илэжьыхьын хуейт. Иужьым абы дэрбзэр IэщIагъэр зригъэгъуэтыжри, къуажэри-жылэри къыхуэкIуэу лэжьащ. Гугъуехьым щышынакъым ар. Абы къыкIэлъыкIуэ Зое Къаншыуей къуажэм курыт еджапIэр къыщиухат. Ещанэ хъыджэбзри, Феня, егъэджакIуэ хъуащ - сабийм зэрепсэлъэн бзэ Iурылът абы. Кубра и къуэ Митя Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и агроном къудамэр къиухри, илъэс куэдкIэ Опытнэ станцым щылэжьащ.
Щхьэгъусэр зауэм щыдэкIым къыхуищIа уэсятыр игу ихуакъым Кубра. Быным щIэныгъэ, IэщIагъэ яригъэгъуэтащ, гъуэгу зырыз тригъэуващ. «Си фэеплъу си анэр лъагъу» - Чопей и псалъэхэр итт Кубра и тхьэкIумэм. Щхьэгъусэм и анэми кIэлъыплъыжащ ар. Мэлгъэбэг къыщыщIэдзауэ Къаншыуей нэс лъэсу кIуэрти, фызыжьыр зыхуей хуигъазэрт, лъапсэм илъ Iуэхур ищIэрт.
Жьыбгъэ шынагъуэу къыкъуэури, зауэм лъэпкъыр иудыныщIат. Сыту цIыху гъащIэ куэд здихьа абы.
