Хэку зауэшхуэм хэта цIыхубз цIэрыIуэхэр

Зауэм щысхь ищIэркъым

Хэку зауэшхуэм и пэ къихуэу Дзэ Плъыжьым зэи бзылъхугъэ хэтакъым, ауэ къэрал гъунапкъэхэм къулыкъу щызыщIэ я щхьэгъусэхэм ящIыгъуа фIэкI. 1941 гъэм шыщхьэуIу мазэм гурыIуэгъуэ хъуат - дзэм бзылъхугъэхэри ираджэн зэрыхуейр. 
ЯпэщIыкIэ бзылъхугъэхэм медицинэ Iуэхущ нэхъыбэу зэрахьэр, ауэ хуэм-хуэмурэ связист, телефонист, радистхэр ягъэхьэзыру щIадзащ. Ауэрэ, зенитнэ къудамэхэм илъэс 18-25-м ит пщащэхэр куэду хагъэхьащ. Абы дежи къыщыувыIакъым, авиацэ полк нэгъунэ къызэрагъэпэщащ, цIыхубз фIэкIа хэмыту. Апхуэдэурэ, 1943 гъэм ирихьэлIэу Дзэ Плъыжьым бзылъхугъэ мелуани 2,5-рэ хэт хъуат. 

Зенитчицэхэр

Сыт хуэдэ зэхэуэ гуащIэми щымышынэу, а хъыджэбз хахуэхэм я къалэныр ягъэзэщIащ. Сталинград къекIуэлIа фашистхэр советыдзэм къыщиухъуреихьам, Германием и хьэуа флотыр къраджауэ щытащ, ахэр зыдагъэIэпыкъун я гугъэу. Ауэ пщащэ-зенитчицэхэм бийр жыжьэрэ гъунэгъуу Сталинград кърагъэкIуэлIакъым - мазитIым къриубыдэу абыхэм нэмыцэ кхъухьлъатэ 1000-м щIигъу къраудыхауэ щытащ. Апхуэдэ зэи зыщIыпIи щалъэгъуатэкъым зэрыпхъуакIуэхэм. 

Жэщтеуэхэр

1943 - 1944 гъэхэм подполковник Бершанская Евдокие и бомбардировщик полкыр У-2 кхъухьлъатэхэм ису жэщкIэ теуэу щытащ Керч хытIыгуныкъуэр зыубыда нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм. ИужькIэ, 1944 - 1945 гъэхэм полкыр Белорус фронтым „щылэжьащ“, маршал Жуковым и дзэм дэIэпыкъуу. 
У-2 кхъухьлъатэхэр жэщрат уэгум щихьэр. Ахэр фронтым километри 8 - 10-кIэ нэхъ пэмыжыжьэу щытт. Зы жэщым къриубыдэу 10 - 12-рэ уэгум ихьэт, лагъым килограмм 200 зэ зыIэтыгъуэм къыздищтэфырт километри 100-кIэ лъатэрт. Абы и закъуэкъым, 1944 гъэм фашист зэрыпхъуакIуэхэм япэщIэувэу Польшэм зыкъыщызыIэтахэм Iэщэ, ерыскъыпхъэ, шэ, хущхъуэ хурадзыхыу щытащ «жэщтеуэхэм». 

Лилие хужь

Ипщэ фронтым, Мелитополь деж, истребитель цIыхухъу полкым зы пщащэ яхэтащ кхъухьлъатэзехуэу, Лилия ХужькIэ еджэу (и кхъухьлъатэм лилия хужь тещIыхьат). 
Зэгуэр полкым унафэ игъэзэщIауэ къэлъэтэжырт, Лилия Хужьыр и кIэм иту. Полкым и кIэр дзыхь къыпхуащIыныр - щIыхьышхуэт, псом нэхърэ узэрынэхъ Iэзэм и щыхьэтт ар. Ме-109 нэмыцIэ истребителыр къещакIуэу къыщIэкIащ пщащэм, пшэм зыхигъэпщкIухьауэ. Фашист кхъухьлъатэзехуэр Лилие Хужьым и ужьым къиувэри, къеуащ. Пщащэм и кхъухьлъатэм Iугъуэ фIыцIэр къыпихыу зыкъигъазэри, нэмыцэ истребителым ебгъэрыкIуащ икIи къигъэзэжакъым. ИужькIэ, зауэр иухауэ, Донецкэ областым хыхьэ Дмитриевкэ къуажэм щыщ щIалэ цIыкIухэм хьэдэ къупщхьэ гуэр къагъуэтауэ щытащ. Къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ар Лилие Хужьрат. 

Мисс Павличенкэ

Приморскэ Дзэм зы пщащэ закъуэ яхэтащ. Ар снайпер Павличенкэ Людмилэ жыхуаIэрат. 1942 гъэм ирихьэлIэу Людмилэ фашист 309-рэ иукIат, абыхэм ящыщу 36-р снайперт. 
А гъэ дыдэм Канадэмрэ США-мрэ лIыкIуэу ягъэкIуа гупым яхэтащ Павличенкэри. Зэман кIэщI дыдэкIэ цIэрыIуэ хъуа пщащэм США-м я Президент Рузвельт Франклин къыхуэзат, снайпер цIыхубзыр игъэщIагъуэу.
Совет Союзым и лIыкIуэхэр къызыкIэлъыкIуам щытепсэлъыхь пресс-конференцым Павличенкэр къыщыпсэлъащ. Абы и анэр инджылызыбзэмкIэ егъэджакIуэу лажьэрти, и пхъум бзэр фIыуэ иригъэщIат. „Ныбжьэгъухэ! Сэ сыцIыхубзщ, илъэс 27-рэ сыхъууращ. Фашист 309-рэ сукIащ зауэр зэрыщIидзэрэ. КуэдыIуэрэ си щIыбагъ фыдэтауэ къыфщыхъукъэ?!“, - Америкэ псом зыхуигъазэу жиIат пщащэм. 
 Рузвельт и щхьэгъусэ Элеонорэ ныбжьэгъушхуэ къыхуэхъури, и нэгу зригъэужьыну, къэралыр иригъэлъэгъуну иригъэблэгъауэ щытащ. Гатри Вуди, америкэ уэрэджыIакIуэм „Мисс Павличенкэ“ уэрэдыр тыгъэ къыхуищIат снайперым.

"Туснолобовэ Зинэ щхьэкIэ!"

Туснолобовэ Зинэ медсестрауэ Калининград фронтым щыIащ. 1943 гъэм уIэгъэ хъуа сэлэтхэм ядэIэпыкъуу зауэ губгъуэм иту, лагым къауэри, Зинэ и лъакъуитIыр пиудат. Нэмыцэхэр къызэрыблэгъам гу щылъитэм, Зинэ лIа нэпцI зищIащ, ауэ сэлэт гуэр абы лъакъуэкIи къыкIуэцIыуащ, фочыкъумкIэ и щхьэм къеуащ. ИукIыпа и гугъэу сэлэтыр ежьэжащ, иужькIэ совет тIасхъэщIэххэм къагъуэтыжащ пщащэр. Зинэ бауэрт. Щымахуэт, мазае мазэти, медсестрам и IитIыр щIыIэм писыкIат. Абы къыхэкIыу, и IитIри и лъакъуитIри фIэкIуэдащ пщащэм. Зинэ и щхьэ мыгъуагъэ хуихьыжу щысакъым. Абы щхьэгъуси игъуэтащ, бынищи къыщIэхъуэжащ. Ар дунейм щехыжар 1980 гъэращ, илъэс 59-м иту. Ауэ Туснолобовэр цIэрыIуэ зыщIар аракъым, атIэ и Iэр пымытыжымкIэ итхауэ щыта тхыгъэращ. 
„Силъ фщIэж! Дэтхэнэ зыми ныфлъреIэс си псалъэхэр. Сэ илъэс 23-рэ сыхъууращ, икIи фашистхэм си узыншагъэри, щIэлэгъуэри, насыпри страхащ. Мазэ 15 мэхъури сыщылъщ, си Iи си лъакъуи сиIэжкъым. Зауэ губгъуэм сэлэти 123-рэ си дамэм телъу къисхащ, абы папщIи правительствэм Вагъуэ Плъыжь орденыр къыщысхуагъэфащэри. Иужь дыдэ зэхэуэм, взводым и командирыр уIэгъэ ящIати, абы сыдэIэпыкъуну сыщыбгъэдыхьэм лагъым къауэри си лъакъуитIыр пиудащ. Сыкъэзыщтэжын, къыздэIэпыкъун зы цIыху иттэкъым Iэгъуэблагъэм. Абы иужькIэ фашистхэм саубэрэжьащ, саукIыпэн я гугъэу. Иджэ сыныкъуэдыкъуэщ! Силъ сщIэжыну зэ закъуэ автомат къысхуэщтэну щытатэми... ЦIыхухэ! Сэлэтхэ! Сывбгъурыту зауэм сыхэтащ, иджы зыми срищIысыжкъым. Ауэ фыкъыхузоджэ силъ фщIэжыну! Бийм фыщебгъэрыкIуэкIэ сыкъэфщIэжи, фыщымысхь!“, - итт абы. 
Абы иужькIэ, совет кхъухьлъатэхэм Зинэ и цIэр традзэу къаублащ, фашистхэм теуэну зыщагъэхьэзыркIэ. 

Танкистхэр

1941 гъэм, КъухьэпIэ фронтымкIэ щыIэ танкист ротэм и командир, капитан Октябрьскэр зауэм хэкIуэдат. Абы и щхьэгъусэ Марие мурад ищIащ и лIым илъ ищIэжыну. Марие мылъкуу иIэр ищэжри, Сталиным хуэтхащ, къыщIэкIа ахъшэмкIэ Т-34 (и щхьэгъусэр зэрысу щытам хуэдэ) танк къищэхуну, фронтым кIуэну хуит къищIыну. Сталин унафэ ищIауэ щытащ танк училищэм Марие щIагъэтIысхьэну, танкым исыфу зригъэса нэужьи зы кърату зауэм ягъэкIуэну. Октябрьскэр 1944 гъэм уIэгъэ хъури, абы къелакъым.