Ди лъахэгъухэр, къапщтэмэ, Совет Союзым и цIыхубэм хуэдэу, Хэкум зауэ къезыщIылIахэмкIэ леймыгъэгъут, щIыналъэр нэхъ щIэхыу бийм къызэрыIэщIагъэкIыжыным дэтхэнэми хузэфIэкI хилъхьэу цIыхухэр зэкъуэуват. Абы щыхьэт техъуэхэм ящыщ зыщ 2-нэ гвардейскэ дивизэм и унафэщIым и къуэдзэ Пилипенкэ КъБАССР-м и обкомым и япэ секретарь КIумыхъу Зубер къыхуитха письмор. «ФIэхъус изох узипашэ лъэпкъ хахуэм! – дыкъыщоджэ тхыгъэм. – Дэ игъащIэкIи тщыгъупщэнукъым фи республикэм, абы щыпсэу цIыху гуащIафIэхэм ди зауэлIхэм къыхуащIамрэ лъэкI къамыгъанэу къызэрыддэIэпыкъуамрэ. Хэкур гугъупIэ щит лъэхъэнэ хьэлъэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр къэуващ нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм я натIэр зэгуэзуда къыр дзакIэ быдэу. Фи щIыналъэм щыпсэу цIыху щхьэмыгъазэхэм я фIыщIэкIэ наIуэ къэхъуащ нэмыцэдзэм къытекIуэн щымыIэу ягъэхъыбархэр зэрыпцIыр. Ди зауэлIхэр ирогушхуэ республикэри абы и къалащхьэ Налшыки зэрыпхъуакIуэхэм зэман кIэщIкIэ къызэрыIэщIагъэкIыжыфам, лъахэм щыпсэу цIыхухэми щIыналъэ унафэщIхэми абы я фIыщIэ мымащIэу зэрыхэлъри зыщагъэгъупщэркъым».
ЩIышылэм и 6-м 2-нэ гвардейскэ дивизэм и зауэлIхэм апхуэдэу хуит къащIыжащ 1942 гъэм жэпуэгъуэм и 27 лъандэрэ фашист зэрыпхъуакIуэхэм яIыгъа Зеикъуэ къуажэри. Илъэс ныкъуэм нэблагъэкIэ зауэ-банэм хэмыкIа жылэм дэта еджапIэри, сабий гъэсапIэри, сымаджэщри, щэнхабзэм щыхуагъасэ зэхуэсыпIэ унэхэри нэмыцэхэм зэтракъутащ, Бахъсэн ГЭС-р къагъэуащ, зауэм ипэкIэ адрейхэм нэхърэ нэхъ хуэщIауэ щыта колхозым зыри къыханакъым.
Зеикъуэ щыщу Хэку зауэшхуэм цIыху миным щIигъу кIуащ, дэкIам и зэхуэдитIым нэхърэ нэхъыбэм, цIыху 627-м, къагъэзэжакъым, япсэр зэуапIэм Iуту ятащ. Зеикъуэдэсхэм я деж «щепсыхырт» загъэпсэхуну пIалъэ кIэщI зрата зауэлIхэмрэ зауэм и нэпкъыжьэ телъу дзэм къыхагъэкIыжахэмрэ. Ауэ апхуэдэ хьэщIэхэр къуажэдэсхэм пшынауэ-IэгуауэкIэ ирагъэблэгъэну гукъыдэж яIэтэкъым – махуэ къэс абыхэм къаIэрыхьэрт зауэм хэкIуэда я щIалэхэм теухуа щхьэкIуэ тхылъхэр.
Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр ирахужьэжа нэужь, цIыхубэ егъэджэныгъэмкIэ Бахъсэн районым и къудамэмрэ Зеикъуэ къуажэм и унафэщIхэмрэ хуежьащ жылагъуэм дэта еджапIэхэр зэрагъэпэщыжу, I943-I944 гъэ еджэгъуэщIэм ирихьэлIэу лажьэу яутIыпщыжыну. ЕджапIэ унэхэр зыхуей хуэгъэзэжыным къыдэкIуэу, еджакIуэ ныбжьым ит къуажэдэсхэм я цIэ-унэцIэхэр щIэрыщIэу зэхэгъэувэжын, япэ классым кIуэну цIыкIухэр зэуIу щIауэ школым къешэлIэн хуейт. А Iуэхур зэфIэзыхын егъэджакIуэхэр яхурикъуртэкъым – нэхъыбэр зауэм щыIэт, хэкIуэдахэри мащIэтэкъым. Абы къыхэкIыу унафэ ящIащ 7-8-нэ классхэр (1941-1942 гъэ еджэгъуэм) фIы дыдэу къэзыухауэ щыта хъыджэбз цIыкIухэр Iуэхум къыхашэну. Щомахуэ Къудас, Шурдым Марусхъан, Нэхущ Къудас, Къазий Зэтэ, ГъукIэлI КIулэ, Хьэщэ Къалэ, Дыкъынэ Хуту, Шурдым Хьэжыхъан, Дыкъынэ Iэминат сымэ абдеж щегъэжьауэ егъэджакIуэ IэнатIэм еувэлIат. Абыхэм гъуэгугъэлъагъуэ яхуэхъуат педучилищэр къэзыуха егъэджакIуэ щIалэхэу, илъэс 20-22-рэ нэхъыбэ а зэманым зимыныбжь Нэхущ Алжан, БжьыхьэлI КIулэ, Шыд Прасковье (адыгэ нысэ хъуа урыс бзылъхугъэ), Къущхьэ Бжьо, Гъубжокъуэ ЛIутIэ, Щомахуэ Налжан сымэ. Хъыджэбзхэм къуажэр хьэблэ-хьэблэу зэхуагуэшри (хьэблэхэр 6 хъурт, зым унэ 150-м нэблагъэ къызэщIиубыдэу), унагъуэхэр чэзууэ къызэхакIухьащ, школакIуэхэм я бжыгъэмрэ цIэ-унэцIэмрэ къыхатхыкIыу, сабийхэмрэ абыхэм къащхьэщына балигъхэмрэ епсэлъылIэу.
Къущхьэ Мухьэжид и «Зеикъуэ» тхылъым дыкъыщоджэ: «Дэ, зауэ зэманым къыхэхъукIа сабийхэм, игъащIэкIэ тщыгъупщэнукъым махуэ къэс зэхэтхыу щыта гъыбзэхэр, зы унэм щыужьыхым адрейм зыкъыщиIэту». ЩхьэкIуэ тхылъ къызыIэрыхьа зи чэзу тхьэмыщкIэм и гуауэр даIыгъыну хьэблэр щызэхуэскIэ, гъы макъыу ди тхьэкIумэм имыкIыжхэм ди гущхьэр якъутэрт, шынэм дызэщIиIулIэрт, нэщхъеягъуэм дыщIипIытIэрт. ЩхьэкIуэ тхылъу къуажэм къахьыр зэуэ нэхъыбэ къэхъуат зэрыпхъуакIуэхэр ди щIыналъэм ирахужа нэужь. Нэмыцэхэм яIыгъа щIыпIэхэм нэмысыфурэ зэтрихьа тхыгъэхэр къаутIыпщыжауэ арат».
Гуауэмрэ гузэвэгъуэмрэ яхуза сабиипсэхэр еджэным къыхуэбгъэушыну, щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным къыхуебджэну, гукъыдэж ептыжыну тынштэкъым. Класс нэхъыжьхэм щеджэ ныбжьыщIэ куэдым еджапIэр IэщIыб ящIу, лэжьэн е IэщIагъэ къозыт еджапIэхэм кIуэн хуей хъуащ, я адэхэр, къуэш нэхъыжьхэр зауэм зэрыщыIэм е зэрыхэкIуэдам къыхэкIыу. А зэманым илъэсибл школыр къэзыуха ныбжьыщIэр адэкIэ емыджэми хъунут, и щхьэр зэригъэпсэунымрэ зэлэжьэнымрэт нэхъапэр.
1943 гъэм и гъатхэ-гъэмахуэ лъэхъэнэм икIуэцIкIэ къуажэ унафэщIхэу Къэрмокъуэ Мухьэмэд (колхоз тхьэмадэт), Чэцыбей Хьэжумар (къуажэ советым и унафэщIт, парторгт), ХьэфIыцIэ Мусэбий (комсомол зэгухьэныгъэм и пашэт) я жэрдэмкIэ къуажэдэсхэм яхузэфIэкIащ жылэм дэта курыт еджапIэхэр зэфIагъэувэжын, зыхуей хуагъазэу лажьэу яутIыпщыжын. А Iуэхум жыджэру хэтащ егъэджакIуэхэри еджакIуэ цIыкIухэм я анэхэри. ЗэдэIэпыкъужу икIи еужьэрэкIыу лэжьыгъэр зэрызэфIагъэкIам и фIыгъэкIэ, 1943-1944 гъэ еджэгъуэр и чэзум ирихьэлIэу Зеикъуэ къуажэм къыщызэIуахыжащ пэщIэдзэ еджапIи 3-мрэ илъэсибл еджапIэмрэ я бжэхэр.
Ар икъукIэ ехъулIэныгъэшхуэт нобэ тпэжыжьэ а зэман хьэлъэм. Абы мымащIэу я фIыщIэ хэлъщ зауэ лъэхъэнэм пасэу балигъ ищIа хъыджэбз цIыкIухэу зи цIэ къитIуахэм. I946 гъэм абыхэм къратауэ щытащ «Хэку зауэшхуэм и лъэхъэнэм иIа гуащIэдэкIым папщIэ» медалыр. Егъэлеиныгъэ лъэпкъ хэмылъу жыпIэ хъунущ а хъыджэбз цIыкIухэм къызэрымыкIуэ хэхуагъэ ягъэлъэгъуауэ, егъэджэныгъэмрэ къэкIуэну щIэблэмрэ папщIэ я гуащIэ емыблэжауэ.
1945 гъэм Зеикъуэ къуажэм щылажьэрт пэщIэдзэ еджапIэу тIу, илъэсиблкIэ щрагъаджэ школрэ зы курыт еджапIэрэ, псоми зэхэту ныбжьыщIэ 780-рэ екIуалIэрт. Абдеж къыщыунэхуат егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ зеикъуэдэсхэм яхузэIузыха лъэхъэнэщIэр.
Зи гугъу тщIа егъэджакIуэхэм я деж къыщежьащ нобэ зеикъуэдэсхэр зэрыгушхуэ республикэм IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэр щаIыгъыу ди лъахэм зегъэужьыным зи зэфIэкI хуэзыгъэлэжьа къулыкъущIэрэ щIэныгъэлIу а къуажэм къыдэкIахэм я гъащIэ гъуэгуанэр».
