Сыбырри щхьэхуэ хъуну хуеящ

 СССР-р лъэщыр лъэлъэжа иужь, абы хэта союз республикэ I5-ри щхьэхуэ хъуащ. Абы кърикIуар дэ долъагъу:къэрал зыбжанэм я щхьэр яхуогъэпсэуж, адрейхэр къулейсызщ, къаугъэрэ бэлыхьрэ хэкIыркъым. Аращи, укъыхэкI къудейкIэ Iуэхур зэфIэкIыркъым, ипэкIэ плъэн хуейщ.

ГъэщIэгъуэнщ, ауэ, уеблэмэ, Сыбырри Урысейм кIэщIачыну хэтащ. 1917 гъэм шыщхьэуIум и 5-м а щIыналъэм и жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм я конференцым Сыбыр щхьэхуитым и къэрал ныпыр къищтащ. Абы и зэхуэдитIыр  хужьт, адрейр щхъуантIэт. Хужьым уэс, удзыфэм Тайгар уигу къагъэкIырт. Штат щхьэхуитхэм я Сыбыр зэгухьэныгъэр КъуэкIыпIэм къыщыщIэдзауэ Уралым къэс къэрал щхьэхуэт.

 Мыр я щыпэублэтэкъым. ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм и 60 гъэхэм я пэщIэдзэм Томск,  Омск, Иркутск, нэгъуэщI щIыпIэ жыжьэхэм икIауэ Бытырбыху университетым щеджэ студентхэр зы гупсысэм зэкъуигъэувауэ щытащ. Жыжьэ щыIэми, абыхэм ящыгъупщэртэкъым я лъахэр. Нэхъыбэу зытегузэвыхьыр фIыгъуэхэмкIэ къулей ар европэ Урысейм зыужьыныгъэ и лъэныкъуэкIэ егъэлеяуэ къызэрыкIэрыхуарт. 60 гъэхэм ирагъэкIуэкIа реформэхэр чэнжыIуэу къэзылъытэ цIыхухэм империем и щIыпIэ куэдым зыкъыщаIэтат. Сыбырым икIа щIалэхэм я деж ягъэзэжым нэхъ къащтат, я напщIэ телъри зи ухуэкIэкIэ  США-м ещхь къэрал яухуэнырт Омск лекцэ къыщеджэу Ядринцев Николай мышынэу жиIащ: «Феплъ куэд къытхуагъэна дэ ди къулеижьхэм? Сыбырыр фабрикэхэмрэ заводхэмрэ щIагъэна? Ди къулеижьхэм, школхэр, библиотекэхэр, музейхэр куэду къытхузэIуаха? Хьэуэ, ар нэхъапэми хуэдэу нэщIщ икIи щIэныгъэншэщ. Дэнэ атIэ здэкIуар ди мелуанхэр? Ди цIыхухэм лъырэ пщIантIэпскIэ къалэжьа дыщэр здэкIуар дэнэ? А мелуанхэр ирафащ, куэзыркIэ ирагъэхьэхуащ, хьэпшып лъапIэхэр къащэхуурэ ирагъэкIащ - аращ здэкIуар ди мелуанхэр. Абы и ныбжьэгъу Шашков Серафим къыхуриджащ Новгород и вечер ягу къагъэкIыжыну икIэм- икIэжым щIыналъэм университет къыщызэIуахыну. Властхэм «Хамэ унафэ щIэмыт зэгухьэныгъэм хэт а тIури езыхэм я дежкIэ цIыху шынагъуэ дыдэу къалъытащ.

 ЩIалэгъуалэм яхыхьэрт Штат Зэгуэтхэм я ухуэкIэм тету Сыбырыр щхьэхуэ хъуным щIэхъуэпс купец Попов Степани. И щIэныгъэр ирикъуртэкъыми абы итха къыхуеджэныгъэр ерагъкIэ гурыIуэгъуэ ищIащ Потанин Григорий. ТхылъымпIэр куэдрэ щIэлъащ зэщIэхъееиныгъэм хэт Улов Федор и унэм. ИужькIэ къигъуэтри, и къуэш нэхъыщIэм ар кадет корпусым ихьащ. Ар илъэгъуащ офицер кIэлъыплъакIуэм. Кадетхэр гаупт вахтэм ирадзащ, Потаниныр, Ядринцевыр, Шашков сымэ занщIэу ягъэтIысащ. Iуэхур илъэсищкIэ зэхагъэкIащ, псори зэхэту цIыху 40-м нэсым тезыр зэмылIэужьыгъуэхэр тралъхьащ. Ахэр ягъэкъуэншащ къэралым епцIыжауэ. Потаниныр илъэс 15-кIэ, Ядринцевымрэ Шашковрэ  илъэс 12-кIэ кIэтIэржинэм ягъэкIуэну я  суд ящIащ. Зэман дэкIри, а унафэр къагъэтIэсхъащ.

ИужькIэ Потаниным дыхьэшхыурэ жиIэжырт генерал-губернатор Дюгамель ахэр Сыбырым ирагъэкIыну зэрылъэIуар: «А зы закъуэращ Сыбырыр зыгуэрхэм я хэкуу къыщалъытар икIи ахэр мы щIыпIэм игъэкIын хуейуэ зэрагъэувар. Мыбы Iэхъулъэхъуу къаша куэдыр зыщIэхъуэпыср мы щIыналъэм ирашыжынырт».

Лъэхъуэщыр тыншыпIэкъым, ауэ зэгухьэныгъэм хэтхэм абыи щIэныгъэ, литературэ лэжьыгъэ щрагъэкIуэкIащ. Зыбжанэр еджагъэшхуэ цIэрыIуэ хъуащ.

 ЛIэщIыгъуэ  ныкъуэ дэкIри, ПIалъэкIэ щыIэ Сыбыр правительствэм ахэр зыхущIэкъуар  къигъэнэхуэну мурад ищIащ икIи хым къыщыщIидзэу Уралым  къэс къызэщIэзыубыдэ республикэ къызэрызэрагъэпэщыр жиIащ. 

Ауэ республикэщIэр зэрыщыIар мазиплI къудейщ: псори къикъутэжащ Граждан зауэм.