ЛэжьапIэ зэрыуврэ ар сыт щыгъуи жьыуэ къэтэджырт. Жьы дыдэу, нэхумыщым. Хъунутэкъым къэмытэджу - IэщIагъэлI щIалэр зыIуува IуэхущIапIэм, джэд лъэпкъыфI щагъэхъу заводым, и унафэщIхэри уафэм кIэху къищIа къудейуэ лэжьапIэм къекIуалIэрт. Абыхэм хуэмыхуфэ зригъэплъ хъурэт еджапIэ нэхъыщхьэр диплом плъыжькIэ къэзыуха щIалэщIэм?!
Лэжьыгъэм щIапIыкIар адрейхэм яхэгъуащэркъым. Абы цIыхур зэрипсыхьыр, дэтхэнэ зыми и пщIэр и IуэхущIафэм зэрелъытар пасэу хьэкъ щыхъуат Мухьэмэд. АбыкIэ щIалэм сыт щыгъуи гъуазэу иIар и адэрщ, жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъ IэнатIэ зыбжанэ зезыхьа Къуэжьокъуэ Къадирщ. Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь Бгъэжьнокъуэ Хьэчим унафэщIу здагъэкIуа, Къубэ-Тэбэ къуажэм дэт хозяйствэм ар щыпарткомт. Абы щыгъуэ ныбжьыщIэ дыдэу щытами, Мухьэмэд къыгурыIуэрт, псэкIэ зыхищIэрт кIыфIзэхэту унэм щIэкI, жэщыбгым къыщIыхьэж адэр и IэнатIэм жэуаплыныгъэ зыхищIэу зэрыбгъэдэтыр. Адэм нэмыщI, щIалэ цIыкIум иIэт зыдэплъеин, зыущиин, гъуэгу захуэ тезышэн: и адэшхуэмрэ и анэшхуэхэмрэ. Ахэр игу къыщигъэкIыжкIэ, Мухьэмэд и нэгур нэхъри зэлъыIуокI, а зэманым къыщыхутэжа къыфIощI, и гур, и псэр нэхъри щабэ мэхъу.
- Си адэмкIи си анэмкIи си анэшхуэхэр зэгъунэгъут, - игу къегъэкIыж Мухьэмэд, - сыщысабийм унагъуитIми чэзууэрэ сыщыIэт. Абыхэм сэ IэфIагъыу, дахагъэу, хабзэу ядэслъэгъуар пхужымыIэным хуэдизщ. Сыту зэман телъыджэт. Си анэм и анэр Къэбэрдейм иса ефэндышхуэ Щоджэн Алихъан ипхъут. И адэм теухуа хъыбархэм сыщIигъэдэIурт нанэ.
Алихъан япэ дунейпсо зауэм хэта Къэбэрдей шу полкым и ефэндыуэ, ди дзэр бийм щебгъэрыкIуэкIэ, тригъэгушхуэу зэрыщытам ехьэлIа хъыбар итщ тхыдэтх Опрышкэ Олег а лъэхъэнэм теухуауэ къыдигъэкIа «Бывают странные сближения» тхылъым. Сэ гъащIэм зыгуэр къыщызэхъулIамэ, псом япэу зи фIыгъэу сыбжыр си анэшхуэхэрщ, си адэшхуэрщ. Си адэм и адэри динщIэкъут. Абы сыщыцIыкIум сигъэщIауэ щытащ Iэлъхьэмри къулъхуолэри. Нобэр къыздэсми ахэр сщыгъупщакъым.
Къуэжьокъуэ Мухьэмэд и ныбжьыр илъэсий щыхъуам, Бахъсэнёнкэ (Къэсейхьэблэ) иIэпхъукIри, я унагъуэр дэтIысхьащ и адэр щылажьэ Къубэ-Тэбэ къуажэм. ЩIалэ цIыкIум зэи зыщидзейуэ щытакъым лэжьыгъэм. Зи бынхэр Iыхьэмылейуэ щагъафIэ, Iуэху щрамыгъащIэ унагъуэтэкъым ар къызыхэкIар. Школым щыщIэса зэманым, гъэмахуэм къаутIыпщамэ, губгъуэм дэкIырти, хьэсэм псы щIигъэлъадэрт, нартыхур щапщIэми щатхъми хэтт.
Къубэ-Тэбэ курыт еджапIэр хъарзынэу къыщызэринэкIри, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым щIэтIысхьэнухэр щагъэхьэзыр курсым щIэсащ зы илъэс-кIэ. Абы иужькIэ еджапIэ нэхъыщхьэм Iэщ дохутыр IэщIагъэ щызригъэгъуэтащ. И лэжьыгъэ гъуэгуанэр щиублар а жылэм дэт, джэд лъэпкъыфI щагъэхъу заводырщ. Ар республикэм щыIэ предприятэ нэхъыфIхэм, Iуэхугъуэшхуэ щагъахъэхэм ящыщ зыуэ зэрыщытам и гуащIи хэлъщ IэщIагъэлI щIалэм. Си щхьэ Iуэхур нэхъапэщ жимыIэу, илъэс 12-кIэ зэрихьащ IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэр: Iэщ дохутыр IэщIагъэм къыдэкIуэу, аптекэшхуэ абы дэтри и IэмыщIэ илъащ, адэкIэ джэд мин 280-рэ зыщIэт цехым и унафэщIу щытащ, заводым и тхьэмадэм и къуэдзэ къалэн-ри и пщэ дэлъащ. Джэдым нэмыщI, яIэт былымышхуи, шыи, мэли, бжьэи щагъэхъурт. КIэщIу жыпIэмэ, лэжьыгъэр щыкуэдт.
Къэралышхуэр щыкъутэжым Къуэжьокъуэр зыIут IэнатIэм и Iуэхури екIакIуэу хуежьати, хуей-хуэмейми, абы къыIумыкIыу хъуакъым. Аспирантурэу тIу (зыр зэрылажьэм хуэдэурэ, етIуанэр махуэрыеджэу) къэзыуха IэщIагъэлIыр IэнатIэншэу къагъэнэнт - Налшык дэт мэкъумэш академием егъэджакIуэу къащтащ 1992 гъэм. ИлъэситI фIэкIа дэмыкIыуи доцент хъуащ. 2018 гъэм къыщыщIэдзауэ илъэсиплIкIэ ар щытащ еджапIэм Ветеринар медицинэмкIэ и кафедрэм и унафэщIу. Мы зэманым Мухьэмэд университетым и щIэныгъэ-къэхутакIуэ лабораторэм и нэхъыжьщ, абы къыдэкIуэу, студентхэри ирегъаджэ.
Мэкъумэш университетым зэрыуврэ Къуэжьокъуэм IуэхуфIрэ щхьэпэу зэфIигъэкIам и инагъыр, и куэдагъыр къэлъытэгъуейщ. ЩIэныгъэ Iуэхум пыщIа лэжьыгъэу и Iэдакъэ къыщIэкIащ 500-м нэс, абы щыщу 37-р студентхэр зэрыгъуэзэну тхыгъэ, чэнджэщ хуэдэхэрщ, патенту 7 къратащ. Мухьэмэд и нэIэ щIэту диплом 50-м щIигъу студентхэм пхагъэкIащ. И IуэхущIафэхэм къапэкIуэу щIэныгъэлIым щIыхь тхылъу, дамыгъэ лъапIэу къыхуагъэфэщар куэд мэхъу, абыхэм яхэтщ дуней псом къыщалъыта еджагъэшхуэ Вавиловым и цIэкIэ щыIэ медалри.
И IэнатIэм пыщIа Iуэху зэрихуэу, совет зэманым щIыналъэ куэдым щыIащ Мухьэмэд: ГДР-м, Белоруссием, Тыркум, Прибалтикэ къэралхэм, СССР-м хыхьэу щыта нэгъуэщI республикэхэми. Абыхэм щилъэгъуа, къриха Iуэху бгъэдыхьэкIэ-щIэхэр къыхуэсэбэпыжащ. Ауэ, дэнэ щIыпIэ кIуэми, сыт щыгъуи къыхуэпIащIэрт, къыхуэзэшырт и адэжь хэкум, и жылэжьым.
Къуэжьокъуэм и къэухьыр инщ, гъащIэм, ди нобэрей псэукIэ-зэхэтыкIэм фIыуэ щыгъуазэщ, апхуэдэу щыт пэтми, щIэ гуэр зэрызригъэщIэным зэпымыууэ иужь итщ. Апхуэдэу ар дехьэх лъэпкъ Iуэхум, ди тхыдэм, щэнхабзэм, литературэм пыщIахэми.
- ФIыуэ солъагъу ди адыгэ тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр. Абыхэм къахэбгъуэтэнущ игъащIэ лъандэрэ къыддекIуэкI хабзэ дахэхэр, ди лъэпкъым и щэнхабзэр, и хьэл-щэныр. Тхылъхэм куэдым щыгъуазэ уащI, уи лъэпкъым и тхыдэм урогушхуэ, - жеIэ Мухьэмэд. - Псом хуэмыдэу фIы дыдэу солъагъу Нало Заур и тхыгъэхэр. Алыхьым акъылышхуэрэ щIэныгъэшхуэрэ зрита цIыхут ар. Зыгъэ езы Заур, ди еджапIэм нэкIуауэ, къызэупщIат: «Къадир урикъуэ?» - «НтIэ», - щыжысIэм, сызыбгъэдишэри, тхылъищ къызитауэ щытащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, си адэмрэ абырэ зэрыцIыхуу щытат. Налом тыгъэу къызита тхыгъэ телъыджэхэм къахощ ди лъэпкъым и псэ къабзагъэр, и дахагъэр.
И лэжьыгъэ нэхъыщхьэм къыдэкIуэу, Къэбэрдей-Балъкъэр мэкъумэш университетым и профессор, биологие щIэныгъэхэмкIэ доктор Къуэжьокъуэм и пщэ дэлъщ нэгъуэщI Iуэхугъуэ куэди: ар Урысейпсо географие къэрал жылагъуэ зэгухьэныгъэм и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и унафэщIщ, щIэныгъэхэмкIэ кандидат, доктор диссертацэхэр зыттхэм я лэжьыгъэхэм хэплъэ совету тIум, абы нэмыщI дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэным, экологием, туризмэм, спортым, нэгъуэщI жылагъуэ Iуэхугъуэ зыкъомми хэтщ. А псор зэрызэдихьыр, зэрыпэлъэщыр уогъэщIагъуэри, уигукIэ жыбоIэ: «Ярэби, мы лIым зыщигъэпсэхур, и щхьэ, и унагъуэ Iуэху зэрихуэну Iэмал щигъуэтыр дапщэщу пIэрэ?»
Мухьэмэд ноби къуэпс быдэкIэ пыщIащ и сабиигъуэр щигъэкIуа жылэжьым, Къэсейхьэблэ. Сыт хуэдизу зэманыр къемэщIэкIыу щытми, абы щIэмычэу Iэмал къегъуэт илъэсий хъухукIэ зыдэса къуажэм дыхьэжыну, и Iыхьлы-Iэулэдхэм яхыхьэну, я Iуэху зытетыр зригъэщIэну.
- Къуажэм сыщыкIуэжкIэ, ди хьэблэ сыщыдыхьэжкIэ, къысфIощI, япэхэми хуэдэу, ди анэр IэплIэешэкIкIэ къыспежьэну. Щэбэтыр къыхуэмыгъэсу къыспэплъэрт сыт щыгъуи. Ар зыкIэ къысхуэгумащIэти! Жэмыр къишауэ, шэр, шхур хьэзыру Iэнэм тету, жэмыкуэ, мырамысэ, къэуат зыщIэлъ нэгъуэщI адыгэ ерыскъы IэфIхэри схуищIауэ сригъэхьэлIэжырт, - гукъэкIыжхэм хэтщ Мухьэмэд. - Апхуэдэу си нэгу къыщIызогъэхьэ си анэшхуэхэр, си адэшхуэр - псори дызэхуэсыжауэ, зыр адрейм дыщыгуфIыкIыу дызэхэсу. ТIэкIуи сыкъонэщхъей, апхуэдэ зэман зэрыщымыIэжынур сощIэри. ИтIани си гур къызэрогъуэтыж, къуажэм дэс си Iыхьлыхэм, си къуэш бынхэм, абыхэм къащIэхъуэжа ныбжьыщIэхэм сахыхьэжа нэужь. Ди нэхъыжьхэм ядэслъэгъуа дахагъэр, IэфIагъыр, хабзэр, нэмысыр ди щIэблэм яхэлъу къызэрытэджыным зэрыхъукIи хузоущий.
Зи ныбжьыр илъэс 65-рэ иджыблагъэ ирикъуа Къуэжьокъуэ Мухьэмэд дохъуэхъу нобэ зытет гъуэгум, иджыри къыздэсым къызэрекIуэкIым хуэдэу, еш имыщIэу ирикIуэну, щIэныгъэ зыбгъэдилъхьэ щIалэгъуалэм, езым и щIэблэм я ехъулIэныгъэхэм, я Iуэху дахэхэм дэрэжэгъуэ кърату куэдрэ псэуну.
САУТ СулътIан.
