Къалэмым и къарур

И лъэпкъым щIэныгъэншагъэм, кIыфIыгъэм кърих лейр, зыхигъэт бэлыхьыр куууэ зыхищIэрт узэщIакIуэ, тхакIуэ Цей Ибрэхьим. Абы щIэныгъэншагъэр тало узым нэхърэ нэхъ шынагъуэу къилъытэу зэрыщытам, абы лъэпкъыр къыIэщIэхын хуейуэ зэрибжу щытам тетхыхьыжащ профессор ХьэкIуащэ Андрей. «Цейм зэритхымкIэ, а узыфэ емынэм мин, мелуан бжыгъэкIэрэ цIыхухэр IэщIэкIуадэмэ, ар къызэрыхъур пIалъэ-пIалъэкIэрэщ, зэзэмызэххэщ, ауэ щIэныгъэншагъэм лъэпкъыр кIыфIыгъэ хьэлъэм лIэщIыгъуэ зэкIэлъыкIуэхэм хигъэкIыркъым. И щхьэ течауэ хужымыIэми, тхакIуэм къыгуроIуэр бгырысхэр щIэныгъэм теухуауэ адрейхэм къазэрыкIэрыхумкIэ нэхъыщхьэу къуаншэр пащтыхьымрэ абы и блыгущIэтхэмрэ зэрыарар, ауэ игъэзахуэркъым лъэпкъым и цIыху нэхъ пажэхэри, псом япэуи ар хуэарэзыкъым щIэныгъэ зэзыгъэгъуэтауэ адыгэхэм къахэкIа къулыкъущIэ зыри зымыщIэхэм.

Лъэпкъ щIэныгъэншэм и цIыху пэрытхэм къалэн хьэлъэ я пщэ зэрыдэлъыр, ящIэн хуейуэ абыхэм куэд къазэрыпэщытыр тхакIуэм тэмэму къыгуроIуэ. Абы идэркъым я щхьэм телэжьэным емыбэкъуэфхэр, лъэпкъ Iуэху нэхъыщхьэхэр лэжьыным зыпыIузыдзхэр. Абы къызэрилъытэмкIэ, щIэныгъэ зиIэ цIыхум и къалэнщ къыдалъхуахэм еш имыщIэу телэжьэныр, зыхэт кIыфIыгъэм ахэр къыхишыныр, щIэныгъэм и мыхьэнэмрэ и зэфIэкIымрэ къагуригъэIуэныр.

И лъэпкъэгъухэм ящыщу щIэныгъэ зэзыгъэгъуэтахэр зэрыщытын хуейм куэд щIауэ ар зэрегупсысыр, и зэманым щыIа Iуэху еплъыкIэ пэрытхэм ар зэрытетар IупщIу къыхощыж тхакIуэм япэ и «КъулыкъущIэ мыкIуэмытэ» художественнэ тхыгъэм. А рассказым зи гугъу щыщIа Iуэхури и лIыхъужь нэхъыщхьэри тхакIуэм къигупсысакъым - а тIури гъащIэм къыхихащ. Гу лъытапхъэщ а тхыгъэм къыщыхъу-къыщыщIэхэм езы тхакIуэри зэрыхэтым - абы зи гугъу щыщIар къэзыIуэтэжыр тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIырщ, ар зи лъэныкъуэри ибзыщIакъым. Абы и лIыхъужьыр (зэрыхуагъэфащэмкIэ, ар къызытрищIыкIар судым щылажьэу щыта Абыкъурщ - Хь.А.) и щIалэгъуэм, щеджэ зэманхэм псалъэ дыгъэл жиIэу, и лъэпкъым къулыкъу нэс хуэщIэным и ныбжьэгъухэр къыхуриджэу щытащ. Ауэ IэнатIэ лъагэ зыIэригъэхьа, къулей хъуа нэужьи дэпсэлъеиныр абы щигъэтакъым. ТхакIуэми ар щIигъэкъуаншэр псэлъэным ар зэрыфIэмыкIырщ, пыухыкIауэ Iуэху зэримыщIэрщ, хэбгъэзыхьмэ, мылъку хэхыпIэ ар ищIыну яужь зэрихьэрщ.

Бгырыс лъэпкъхэм апхуэдэ мыхъумыщIэхэр къахэкI зэрыхъуамкIэ тхакIуэм игъэкъуаншэр ахэр зи жьауэм щIэт, зыгъашхэ, псалъэмакъыншэу зи унафэ ягъэзащIэ пащтыхьырщ, абы и гущIэгъуншагъырщ, игъэува хабзэ икIэхэрщ. Жылагъуэм зэрихьэ лейр ехьэкI хэмылъу къыщIегъэщ а тхыгъэм и лIыхъужьхэм ящыщ зым - Мухьэмэд - мыпхуэдэ упщIэ игъэувымкIэ: «Сыт-тIэ а зэман дыдэм зи нэIэ къыттет, къыттелажьэ ди правительствэм ищIэр»? А упщIэм и жэуапу абы итри мыращ: «Миссионер еджапIэхэр иухуащ, бгырысхэр урыс зэрищIыным яужь итащ, аркъэм къыхэкI налогым кIэлъыплъащ, сыт хуэдизкIи дыгъуэр нэхъыбэ зэрищIыным щIэкъуащ икIи ар гъэкIуэдыным теухуауэ зыри илэжьакъым».

А рассказым наIуэу къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, урысей къэралыгъуэр гущIыIэу зыхущытыр, къыфIэмыIуэхур бгырыс лъэпкъхэм я щIэныгъэм и закъуэкъым. Зыми фIэмылIыкIыу, лIыгъэ хэлъу тхакIуэм и тхыгъэм къыщегъэлъагъуэ и лъэпкъэгъухэм ятелъ тхьэмыщкIагъуэшхуэр, бгырыс къуажэхэм еджапIи IуэхущIапIи зэрыдэмытыр, зэрыс адэжь щIыналъэм хамэу зэрызыщалъытэжыр, я Iуэху зезыхьэн, къащхьэщыжын цIыху Къэрал Думэми хэку IуэхущIапIэхэми зэрыщамыIэр.

Къулейсызыгъэм, кIыфIыгъэ хьэлъэм хэт и лъэпкъэгъухэр къызыфIэмыIуэху, зыуи къизымыдзэ, и щхьэ Iуэху фIэкIа зезымыхуэ къулыкъущIэ щхьэхуещэм и образ щызэфIэгъэуващ «Инженер Хьэгупэр» жыхуиIэ рассказми. Абы щIэныгъэ иIэщ, IэнатIэ хъарзынэ бгъэдэтщ, зыхуей псори егъуэт, ауэ ари цIыхугъэми гущIэгъуми пэIэщIэщ, и хэкуи и лъэпкъи зыуи къридзэркъым, гъащIэм къалэну щызыхуигъэувыжар зыщ - мылъку нэхъыбэ зэрызэрилъэфэлIэнырщ.

КъызыхэкIа лъэпкъым и цIыху щхьэхуэхэм сыт хуэдизу хуэшхыдэми, емыхъурджауэми, екIуэкI гъащIэр куууэ зыщIэ, и бэлыхьхэр зи фэ дэкIа Цей Ибрэхьим къыгуроIуэ ныкъусаныгъэрэ мыхъумыщIагъэу дунейм щызекIуэхэмкIэ къуаншагъэ псори пащтыхьымрэ абы и блыгущIэт хъунщIакIуэхэмрэ зэрабгъэдэлъыр. ДзыхьщIыгъуэджэт, лIыгъэ пхэлъын хуейт а Iуэхум и пэжыпIэр зэхэбгъэкIыну яужь уихьэныр, ауэ Iэмал имыIэу ар щIэн зэрыхуейр псэкIэ зыхэзыщIа тхакIуэри шынэу икIуэтыжыркъым, гъэпщылIакIуэ гупым я зэхэтыкIэ гущыкIыгъуэр ехьэкI хэмылъу сэтей къещI.

Жылагъуэм и щыIэкIэ-псэукIэм и пэжыр наIуэ къэщIыным абы триухуа «Автомобиль» рассказым псалъэмакъышхуэ къикIащ, ар япэу зытрадза «Муслъымэн газетым» тезырышхуэ ирагъэпшынащ, къыдэкIа газетри зэрыщыту къатхьэкъуащ, ирамыгъащэу, ирамыгъэгуэшу. Япэрей и тхыгъэми ещхьу, мы рассказми зи гугъу щыщIахэр къызэримыгупсысар, пэжу гъащIэм къызэрыщыхъуар фIэщ къытщищIын щхьэкIэ, ар езым и щхьэкIэ шхапIэм зэрымыщIэкIэ щызэхиха псалъэмакъ хуэдэу къытхуеIуатэ, абы ищIыIужкIэ адыгэ щIалитIым жаIэу зэхихахэр езым къызэрыщыхъури, ахэм зэрыхущытри ибзыщIыркъым.

Рассказым щIэлъ гупсысэ нэхъыщхьэр къызэриIуатэр, зэрыхуэбгъэфэщэнкIэ, и хэкум и щIыпIэ пыухыкIам и унафэщI полковникым и образырщ. Тхыгъэм абы и цIи и унэцIи къыщиIуакъым, и IуэхущIафэхэми ехьэжьауэ я гугъу щыщIакъым. Ауэ а къулыкъущIэр зыхуэдэр, псалъэмакъ лей хужымыIами, тхылъеджэм къызэрыхузэIуихыр зы Iуэхугъуэ закъуэщ - и Iужажэ къулейхэм тыгъэ къыхуащIа машинэ лъапIэм ису зигъэщIагъуэу абы къызэрижыхьырщ, бащэу къыщыгугъ цIыхухэм игу гъэтIылъауэ яхуэлэжьэным ипIэкIэ, ефэ-ешхэм хэмыкIыу и гъащIэр зэригъакIуэрщ.

А тхыгъэм щызэфIэгъэува образым щIагъыбзэ куу щIэлъщ, къызэщIэзыкъуэ къару иIэщ - а зымкIэ къэралым адрей и къулыкъущIэ щхьэхуещэ псоми я IуэхущIафэ икIэхэри, я IэнатIэм пэжу зэрыбгъэдэмытри къигъэлъэгъуэныр хузэфIэкIащ.

ЗанщIэу гу лъумытэми, рассказым нэгъуэщI зы гъэщIэгъуэнагъи хэлъщ. Лъахэм и унафэщIым Iуэху фIей зэрихьэхэм яфIэщу хуэшхыдэри, ар зэрыдыгъуакIуэр къыщIэзыгъэщри къулыкъу гуэрхэр абы и деж щызыгъэзащIэ адыгэ щIалитIщ – Исмэхьилрэ Якъубрэщ. Ауэ, уакIэлъыплъыпэмэ, я жьэ къихь зыхужаIэ я унафэщIым нэхърэ езыхэри зыкIи нэхъыфIкъым. Къыдалъхуахэм, къызыхэкIа лъэпкъым ягу, я псэ дыхьэу зыгуэр хуащIэн дэнэ къэна, къупщхьэ «хужьым» къызэрыхэкIар зи напщIэ телъ а тIур я лъэпкъэгъу къызэрыгуэкIхэм теплъэ хъуркъым, хэбгъэзыхьмэ, езыхэм абыхэм зыхуагъэдэныр я пщIыхьэпIэ къыхэхуэркъым, ахэр цIыхуу къалъытэркъым.

Зыми фIэмылIыкIыу тхакIуэм къыщIегъэщ лэжьакIуэбэр зыхэт дэкъузэныгъэри кIыфIыгъэ хьэлъэри пащтыхьым и блыгущIэт гущIэгъуншэхэмрэ абыхэм я IупэфIэгъу адыгэ гъэпщылIакIуэ гупымрэ зэразэраныр».