Зи щхьэхуитыныгъэр зыфIэкIуэда цIыхур насыпыншэщ. ИгъащIэ лъандэрэ хьэпсыр (иужькIэ «лъэхъуэщ» жаIэ хъуащ) щытщ цIыхур егъэлеяуэ зыщышынэ щIыпIэу. Абы ихуар яфIэгуэныхьт. Иджыри аращ. Ауэ зэгуэр щыIащ тутнакъыныр къыхэзыххэр, абыхэм къыщIэхутэным щIэхъуэпсхэр. Фыдгъэгупсысэнкъым куэдрэ: здэщыIар ди къэралырщ, щыщыIари блэкIа лIэщIыгъуэм и тIощI гъэхэрщ. Хуит ящIыжахэр а лъэхъэнэм хущIэкъурт зи бжэри щхьэгъубжэри гъэбыда пэш ныкъуэкIыфIым кIуэжыну.
МыIейуэ икIи и чэзум щагъашхэрт, зыгъэпсэхугъуэ махуэхэр къыщратырт, я нэгу зыщрагъэужьырт, пщIантIэ кIуэцIым пэрыуэншэу къыщакIухьырт - апхуэдэт а зэманым совет лъэхъуэщхэм я щытыкIэр. Тутнакъэщ псори пащтыхь Урысейм къыщIэнат. Къахэхъуар зы закъуэт: чекистхэм я Лубянкэм и пщIантIэ кIуэцIым щаухуа егъэзыпIэрт. Мыбы щаIыгът революцэм нэхъ жыджэру къыпэщIэтахэмрэ шпионхэмрэ. Дауи, щызекIуэ хабзэхэри нэхъ ткIийт.
ИужькIэ тхакIуэ хъуа меньшевик Бройде Соломон мазэ 16 щигъэкIуащ Бутыркэ цIэрыIуэм. Абы игу къегъэкIыж тутнакъхэм еджагъэшхуэ, артист, литератор куэд зэрахэтар. Зэманыр пщIэншэу ягъакIуэртэкъым: я щIэныгъэмкIэ зэдэгуашэрт, лекцэхэм къеджэрт, школыбжэ зэи Iузымыхахэм тхэкIэ-еджэкIэ ирагъащIэрт. Езыхэми иужьрейхэм я деж къарукIэ лажьэу зыщрагъасэрт. Хуабжьу зэзэгъхэрт.
Бутыркэм театр щыIэт, абы и режиссер нэхъыщхьэ хъуат езы Бройде Соломон игъэувыну хунэсащ Андреев Леонид и «Ди гъащIэм и махуэхэр» пьесэр. КъыдэIэпыкъуащ цIыхухъухэм я мызакъуэу цIыхубзхэри. И нэгу щIэкIахэр тхакIуэм къыщигъэлъэгъуэжащ Москва и губернэ лъэхъуэщыр-Таганкэр къызыхэщ романым. Абыи ар щыщытащ тутнакъхэм я театрым и унафэщIу. Спектаклхэр зыгъэувыр езыхэм я закъуэтэкъым: къалащхьэм и театрхэм я режиссерхэри яхуэкIуэрт.
Ар дыдэм 1919 гъэм оркестр къыщызэрагъэпэщат. Абы хэтхэр къызыхэкIахэмкIи ялэжьа щIэпхъаджагъэхэр зыхуэдэмкIи егъэлеяуэ зэщхьэщыкIырт, нэхъыщIэр илъэс 15, нэхъыжьыр илъэс 85-рэ хъурт. Зэхуэзыгъадэр зыт: хуит ящIыжыну зэрыхуэмейрт.
Оркестрыр къызэзыгъэпэщахэм ящыщ, макъамэмкIэ егъэджакIуэ Колобов Николай 1920 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м тхылъ иратащ зэраутIыпщыжым теухуауэ. Ауэ ар абы щыгуфIыкIа? «Сэ къысIэрыхьащ хуит сызэращIыжыр зэрыт дэфтэр. Абы папщIэ фIыщIэ гъунапкъэншэ фхузощI,- хуитхащ Колобовым РСФСР-м юстицэмкIэ и цIыхубэ комиссаритым лъэхъуэщхэмкIэ и къудамэм. - Ауэ къызэрызэрагъэпэщрэ Москва и Таганкэм и оркестрым хэт икIи хэлIыфIыхь сэ занщIэу жысIэн хуейщ абы къыздыхэт си ныбжьэгъухэр къэзгъэнэныр къызэрыстехьэлъэнур. Езы оркестрыр зыхуэкIуэнур гурыIуэгъуэкъым. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу адрейхэр хуит ящIыжыху лъэхъуэщыр збгынэнукъым».
Театрхэм я пщIэр нэхъ инт. Ахэр шэщIауэ лажьэрт. Псалъэм и хьэтыркIэ, Соловки хытIыгухэм я лагерь театрым 1925 гъэм и закъуэ спектакли 139-рэ игъэуващ, концерт 40 итащ. Ауэ хытIыгухэр нэгъуэщIкIи цIэрыIуэт. Лъэхъуэщым къыщызэIуаха шхапIэм сом ныкъуэкIэ зыбгъэнщIу ущышхэфынут. Мыгувэу спектаклхэми щIыхьэпщIэ хуагъэуват, ауэ абы щхьэкIэ еплъхэм я бжыгъэм кIэрыхуатэкъым.
Я Iыхьлыхэм къыхуагъэхь ахъшэр тутнакъхэм Iэрагъэхьэртэкъым: абыхэм я пIэкIэ иратыр бон хэхахэрт. Апхуэдэ бонхэмкIэ шхапIэми ущышхэфынут, театрми укIуэфынут, лагерь универмагми ущыщэхуэфынут. ЩIыпIэ тыкуэным щащэрт псори: шампанскэхэм къыщыщIэдзауэ бдзэжьей хугум нэсыху. Пэжу, уасэкIэ абыхэм нэхъыбэу япэлъэщыр мылъку зэхэзыдыгъуэу ягъэтIысахэрт-хьэжьвакъэжьышххэм ахъшэ я куэдт. Лажьэми мылажьэми хъунут, ауэ бонхэр зратыр япэрейхэрт. Пэжу, иужькIэ ягъэуващ псори лэжьэн хуейуэ, ауэ зыри ягъэмэжалIэртэкъым. Зэрыщыту къапщтэмэ, 1920 гъэхэм совет лъэхъуэщхэм щынэхъыщхьэр щызекIуэ демократие хабзэхэрт зыми лей щыкIэлъызэрахьэркъым. АбыкIэ зыщытхъужырт газетхэр.
ИпэкIэ зи гугъу тщIа оркестрым хэтхэм мылажьэми ахъшэ иратырт. Ахэр нэхъ щIэхыуи хуит ящIыжырт. АрщхьэкIэ Колобовым и щапхъэм къигъэлъэгъуащ ахэр абы зэрыхуэмеищэр…
ЩытыкIэр къыпхуэмыцIыхужыну ихъуэжащ 1928 гъэм мэкъуауэгъуэм и 17-м къыдэкIа законым. А хабзэм къару игъуэта иужь щIэпхъаджагъэ ялэжьу лъэхъуэщхэм къыщIэхутэну хуейхэм я бжыгъэм хуабжьу кIэрыхуащ.
