Илъэс 30-м нэсауэ (1995 гъэ лъандэрэ) гъатхэпэм и 28-р ди республикэм щыдогъэлъапIэ Балъкъэр лъэпкъым и къэщIэрэщIэжыныгъэм и махуэу. ХамэщIым гугъу ехьу щыIа балъкъэр унагъуэхэм ящыщу мащIэтэкъым адыгэ благъэрэ Iыхьлырэ зиIэхэр: зы жылэ, зы щIыналъэ исхэр зэрыцIыхурт, зэдэпсэурт, зэдэлажьэрт. Ди газетым и щIэджыкIакIуэ, Каменномост (Къармэхьэблэ) жылэм дэт курыт школым илъэс куэд лъандэрэ адыгэбзэр щезыгъэдж Лыхь Людмилэ къытхутопсэлъыхьыж и анэш балъкъэрхэм а лъэхъэнэ гугъум ятелъа бэлыхьхэмрэ хьэзабхэмрэ.
«Сыт щIат Хьэбэз сызэрыщымыIэрэ… Си Iыхьлы куэд щопсэу Хьэбэз: Кучуковхэ, Ахматовхэ, Кайгермазовхэ… Ауэ зыкъом щIащ сызэрымыкIуэфрэ: кIэ зимыIэж Iуэхум сыкъыдэхуэркъым. Иджы мис, гъуэгу сытеуващ, си Iыхьлыхэр зэзгъэлъагъуну… Гъуэгум сыздытетым куэд си гум къыдредзеиж, гукъэкIыжхэри щхьэм щызэблокI…
Школым сыщыщIэсым, еджакIуэхэм хабзэу диIащ, иужь дыдэ уэзджынэр къыщытхурагъауэ махуэм ди егъэджакIуэхэм ландыщэ Iэмал имыIэу еттын хуейуэ. Зэрыклассу Къармэхьэблэ дикIри, Хьэбэз къуажапщэ дыдэм ищхьэжкIэ иIэ мэзым дыкIуат удз гъэгъахэр къитчыну, етIуанэ махуэм ди егъэджакIуэхэм дахуэупсэн щхьэкIэ. Абы и ужькIэ мыбы сыкъыщыкIуар фIыуэ слъагъу си Анака - си анэшхуэм и анэр - дунейм щехыжаращ.
Си сабиигъуэм щыгъуэ си анэмрэ анэшхуэмрэ саригъусэущ Анака деж дыкъызэрыкIуэу щытар. Анака и цIэ дыдэр Акъкъызт («хъыджэбз хужь»), ауэ и бынхэри, абыхэм я быныжхэри – псори зэреджэр Анакат («ана-ака» - анэшхуэ, пщIэ зыхуащI цIыхубз нэхъыжь). Зэгуэрым, апхуэдэу дыкIуауэ, балъкъэрыбзэкIэ псалъэ зытIущ сщIэр «зэхэзджэри», «къалайса-ри» абы хэтыжу, жесIат, IэплIэ щыхуэсщIым. Ар зыкIэ гуфIати! Балъкъэрыбзэ зэзгъэщIа и гугъэу, мыувыIэжу псалъэ гуапэ гуэрхэр къызжиIэрт. Сэри, къысхуэнэжыр арати, си щхьэр сщIыуэ сыщытт. СыкIуэху, и пхъуантэшхуэр къызэтрихырти - сытыт абы фIыгъуэу дэмылъыр: щэкI, бзыхьэхуэ, щыгъэ, тхьэгъу цIыкIу сыт хуэдэхэр… Мис абыхэм ящыщ къызитауэ хуабжьу зызгъэщIагъуэу сыкъэкIуэжырт.
Иджыри къэсщIэжащ си анэшхуэ шыпхъухэр сэбэп къызэрытхуэхъуауэ щытар. Балъкъэрхэр дапщэщи цыкIэ ерыщтэкъэ, дэ ди анэхэм цы лъэпэд тIэкIу ящI мыхъумэ, апхуэдэу цым елэжьыртэкъым. «IэлъэщI щхьэ зэрумыхъэрэ, уи хъыджэбзхэр къыдэкIуэтеящ, къыбдэIэпыкъуфынущ», - къагъэпсэуртэкъым си анэр и анэ шыпхъухэм. Си анэр тегушхуэртэкъым. IэлъэщI зэрызэрахъэ машинкэри мащIэ и уасэтэкъым. Сытми, тегушхуэри, машинкэр щIыхуэу къищтащ. Мамэ и шыпхъу бынхэр я машинкэхэр яIыгъыу къакIуэри, махуэ бжыгъэкIэ ди деж щыIащ, IэлъэщI щIыкIэр, зэражьыщIыжыр, зэракъур, зэрафыщIыжыр дагъэлъагъуу. А махуэ бжыгъэм абыхэм IэлъэщIу тхуащIар тщэри, щIыхуэри занщIэу зытедгъэкIыжат. Си адэм и закъуэт унагъуэм лажьэр, дэ зэрыбыних дыхъурт. Мамэ цы иджырт, зэшыпхъухэм тщIырт, ахэр Псыхуабэ щащэжырти, унагъуэм дызыхуеину псор къыщIэкIырт.
Машинэм дису дыздэкIуэм, зыщызмыгъэнщIу зэм сэмэгумкIэ, зэм ижьымкIэ соплъэ. Егъэлеяуэ щIыпIэ дахэщ. Бгыхэр лъагэщ, щхъуантIэщ, бгъуэнщIагъ цIыкIу куэд иIэщ. Си сабиигъуэм зэрыщытащ – зыми зихъуэжакъым. Ауэ къуажэ кIуэцIым зэхъуэкIыныгъэ щыкуэдщ: унэщIэ дахэхэр дащIыхьащ.
Куэд щIащ зэрымыпсэужрэ си анэшхуэм и анэ Кучуковэ Акъкъызи балъкъэрхэр Iыхьлы къытхуэзыщIа си анэшхуэ Мырзэбэч (Кучуковэ) Софяти. Си анэшхуэм и шыпхъухэм ящыщу псэужыр Кайгермазовэ Патимат (ФатIимэт) и закъуэщ. Ар илъэс 90 ирикъуащ. Мамэ сэрэ дыкъыздэкIуари абы дежщ. Мамэ си тэрмэшщ. Си жагъуэ зэрыхъунщи, сэ балъкъэрыбзэр иджыри зэзгъэщIакъым.
Кучуков лъэпкъым и тхыдэр къыгуэхыпIэ имыIэу къэралым и тхыдэм епхащ. 1942 гъэм гъатхэ мазэу унагъуэм я цIыхухъу нэхъыжь Кучуков Даутрэ абы и къуэшымрэ зауэм дашащ. ТIури хэкIуэдащ. Ар япэ удынт. КъыкIэлъыкIуэ удыныр - ар балъкъэр лъэпкъыр зэрырашарт. 1944 гъэм гъатхэпэм и 8-м Хьэбэз къыдыхьащ зауэлIхэр зэрыз машинэхэр. Сэлэтхэм тIурытIу унагъуэхэм зытраугуашэри, абыхэм исхэм псынщIэу загъэхьэзырыну унафэ ящIащ.
«Ди унэм къыIухьа сэлэтхэр ди бжэм лъакъуэкIэ къыкIуэцIыпкIэщ, Iуаудри къыщIыхьащ. Хуабжьу къытхуэткIийт, къытщIэгуорт, - Патимат и япэ гукъэкIыжхэм ящыщщ а гъатхаер. - Ди анэр гужьеяуэ гъырт, Iэрпхъуэр хъуауэ къищтэнури зэпхъуэнури ищIэжыртэкъым. Абы и щытыкIэр зылъэгъуа сабийхэр дышынауэ нэхъ Iеижу дыгъырт. Сэлэтхэм дагъэпIащIэрт. Зэман диIэтэкъым.
Асыхьэтым зы сэлэтым гу лъитащ стIолыщхьэм тет Iэрыгъадэм бгъэдэлъ письмом. Къищтэри зэпиплъыхьащ. Ар ди адэм и иужь дыдэ письморат. Унагъуэм я цIыхухъур Хэкур ихъумэну зэрыдэкIар къыгурыIуати, тIэкIуи нэхъ щабэ къэхъуа хуэдэт. «Мыр къыздэщтэ, цIыхубз, сэбэп къыпхуэхъунщ», - жиIащ абы, IэрыгъадэмкIэ и Iэр ишийри. Ар жиIэри, езым и IэкIэ ихьри, машинэм иригъэуващ. Пэж дыдэу, куэд дыдэкIэ сэбэп къытхуэхъуат а Iэрыгъадэ цIыкIур…»
Даутрэ Акъкъызрэ бынибл яIэти, псори хъыджэбзт. Нэхъыжьыр - Софят (си анэшхуэр) - абы щыгъуэ адыгэ унагъуэ ихьакIэт, си адэшхуэ Мырзэбэч Мухьэмэд и щхьэгъусэт. Арати, ирамышу къелат. Ауэ фи нэгу къыщIэвгъэхьэт Анака тхьэмыщкIэ зэрыхуа щытыкIэр: абы и гур тIууэ зэгуэтхъырт. Абы Софят къыздищтэну хуейт. Ауэ и Iыхьлыхэм къыхуадакъым: «Дэ дыздашэр тщIэркъым. Къэдгъэзэжыни къэдмыгъэзэжыни… Мыхъуххэми а зыр дэ тщыщу псэууэ къренэ…» Си анэшхуэм къыкIэлъыкIуэ Забыт илъэс 14 хъурт, ФатIимэт – 12, Даурхъан – 10, Iэминат, Хьэлимэт, Саният сымэ нэхъ цIыкIужт. Патимат къызэрищIэжымкIэ, ахэр зыкъомрэ машинэхэм ису кIуащ, итIанэ мафIэгухэм ирагъэтIысхьэри, Фрунзе къалэм яшащ. Махуэм зэ щIакхъуэ гъэгъуа тIэкIурэ хъудыр гуэррэ къратырт. Кхъухьым ирагъэтIысхьэри, ауэрэ Къыргъызым къыщыщIидзащ, Иссык-Куль гуэлым и гъунэгъуу.
Ирашахэр колхоз-колхозкIэрэ зэбградзащ. Япэ лъэхъэнэм икъукIэ гугъу ехьахэщ. Зы пэшым унагъуитI-щы щIэсхэт. Акъкъыз хъыджэбз нэхъыжьхэр и гъусэу пщэдджыжь нэмэзым къыщыщIэдзауэ жэщ хъуху гуэлым деж щылажьэрт, бдзэжьейхэр зэIахыу, ахэр чеишхуэхэм ираушыуэурэ хьэзыр хъуар кхъухькIэ Iурагъэшу. А лэжьыгъэ хьэлъэм пэрытхэм я нэхъыбапIэр цIыхубзт, цIыхухъухэр фронтым щыIэт. Тэтэрхэр, урысхэр, къыргъызхэр, балъкъэрхэр зэдэлажьэрти, пщIэ яку дэлът, зэдэлъхузэшыпхъум хуэдэу фIыуэ зэрылъэгъуат.
Лэжьыгъэр хьэлъэт, псом хуэмыдэу сабийхэмкIэ. Къыпхуэлэжьыни щыIэтэкъым - мазэ псом зы шыгъу килограммт. Лэжьэгъуэ махуэр и кIэм нэса нэужь, я щыгъынхэр гуэлым хажьыщIэрт, мывэхэм траубгъуэрти, тIэкIу ягъэгъущырт, ныкъуэгъущу щатIэгъэжырти, унэм къэкIуэжырт. Иныкъуэм деж гъунэгъу къуажэм бдзэжьей яхьырти хъуажэрт: бдзэжьеипщIым хуэзэу зы шху птулъкIэ къратырт. Я гъунэгъу къыргъызым гу цIыкIу къарита нэужь, Iуэхур нэхъ тынш хъуат.
Накъыгъэм къыщыщIэдзауэ шыщхьэуIум нэсыхут бдзэжьейм зэрелэжьыр. ИтIанэ губгъуэм щылажьэрт, мэл ящырт. Патимат мэл щыным апхуэдизкIэ хуэIэзэ хъуати, ар бдзэжьей зэIыхыным нэхърэ IэджэкIэ нэхъ тыншу къыщыхъурт.
Балъкъэрхэр иджыри Къыргъызым щыIэу, 1946 гъэм, Къармэхьэблэ Акъкъыз пхъурылъху къыщыхуалъхуат – си анэ Марям (Жануэс). А зэман дыдэм Акъкъызхэ я гъунэгъу къыргъызхэми хъыджэбз цIыкIу къахэхъуат. Анака ар езым и пхъурылъхум ещхьу илъэгъуат, щыгъын цIыкIухэр хуидырти, Жануэс цIыкIу щитIагъэу и нэгу къыщIигъэхьэрт…
Зы илъэскIи жэмышу лэжьащ Патимат. Фермэм и нэхъыщхьэ Колесниковыр хъыджэбз цIыкIум апхуэдизкIэ къыхуэарэзыти, и лэжьыгъэфIым папщIэ саугъэту шкIэ цIыкIу къритат. Илъэс Iэджэ дэкIауэ а щIалэр ди щIыпIэхэм къэкIуати, ФатIимэт деж щыхьэщIауэ щытащ. Мэл хуаукIри, балъкъэр унагъуэм зэрыщыхабзэу, пщIэ хуащIу ягъэхьэщIат. «Сэ щIэх-щIэхыу Нартсанэ сыкъокIуэри, фызыхуей гуэр къызжефIамэ, иджы сыкъыщыкIуэкIэ, къыфхуэсшэнт», - жиIащ абы. «Цемент дыхуейт», - щыжраIэм, зи хэку зыгъуэтыжагъащIэ балъкъэрхэр апхуэдизу зыхуэныкъуэ цементыр къахуишауэ щытащ.
Зэман дэкIа нэужь, хамэщI щыIэми, Патимэт сымэ я псэукIэр нэхъыфI хъуащ. «Iэрыгъадэр къыздэщтэ», - къыжезыIа сэлэтым сыту Iейуэ игъэунат Анака! А щIалэр мыхъуамэ, гузэвэгъуэм хэт цIыхубзым абы и щхьэр нэсынт? Гъунэгъуу иIэм зыгуэрхэр яхуидырт, абы и фIыгъэкIэ унагъуэр мэжалIэртэкъым. Ауэрэ сом зэхуахьэсри, жэм къащэхуащ. Жэмыр здыщIэтын яIэтэкъыми, щIымахуэ псом унэм щаIыгъат. Иджы сабийхэм сыт щыгъуи яIэт шэи, шхуи, кхъуеи. 1957 гъэм къыщыкIуэжым, унагъуэр зыпIа жэмыр ягу пымыкIыу къыздашэжат. Зауэм хэкIуэда Даут щхьэкIи ахъшэ тIэкIу къратырт. Ауэрэ я псэукIэри зэтеувэжащ.
Нобэ Патимат жьыщхьэ махуэ хъуащ: и бынхэм я быныжи, абыхэм къалъхужаи илъэгъуащ; и къуэ Мурат, и нысэ Алисэ, и къуэрылъхухэм я гъусэу мэпсэу. И узыншагъэр тIэкIу ебами, и зы нэмэз щIыгъуэ блигъэкIыркъым, и акъылыр жанщ, щIэупщIакIуэ къакIуэхэм и гъащIэ хьэлъэм и гугъу яхуещIри щысщ…»
Лыхьым щыгъуазэ дызыхуищIа гугъуехьхэм хуэдэ куэд щалъэгъуащ балъкъэрхэм хамэщIым. А лъэпкъым ехьэлIауэ захуагъэр тепщэ щыхъужа нобэ хуэдэ махуэшхуэр гъэувыным и лъабжьэщ СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Президиумым I957 гъэм къыдигъэкIауэ щыта Унафэр. Абы ипкъ иткIэ къащтауэ щытащ «Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-у зэхъуэкIыным и IуэхукIэ» республикэ хабзэри. Апхуэдэу зэфIагъэувэжащ балъкъэр лъэпкъым и къэралыгъуэр.