Хэку цIыкIур зи гъуазэ цIыхушхуэ

ФIым и кIуапIэр псэкIэ зыхищIэу, къыхуиуха гъащIэ гъуэгум гупсэхуу ирикIуа цIыхум теу­хуа гукъэкIыжхэр нэхъри ­нэхъ лъапIэ мэхъу, ар езыр къы­щыхъуа къуажэм щыпсэухэм къабгъэдэкIмэ. Аруан къуажэм и нэхъыжьхэм я зэгухьэныгъэм и унафэщI Бекъул Хьэбас и тхыгъэм къыщыдегъэцIыху и къуа­жэгъу Къумахуэ Анатолэ Му­хьэмэт и къуэр. 

ГъащIэ гъуэгур

Къумахуэ Анатолэ а лъэхъэнэм Налшык районым хыхьэу щыта Аруан къуажэм 1941 гъэм дунейм къыщытехьащ. 1959 гъэм къуажэ школыр къиуха нэужь, ар 1965 гъэм щIэтIысхьащ Бауманым и цIэр зэрихьэу Мэзкуу дэт техникэмкIэ училищэ нэхъыщхьэм. Зы еджапIэм къыщIэкIым, адрейм щIэтIысхьэу, Анатолэ щIэныгъэ нэ­хъыщхьэ щрат еджапIэ зыбжа­нэ къиухащ, абыхэм ящыщу щыр – диплом плъыжькIэ: СССР-м хамэ къэралхэмкIэ и министерст­вэм къэрал лIыкIуэхэр щигъэхьэзыр академиер, Ломоносовым и цIэр зезыхьэ Мэзкуу дэт университетыр, щIэныгъэ щыхагъахъуэ курсхэр, къинэмыщIхэр. Инджылызыбзэмрэ хьэрыпыбзэмрэ ирипсалъэрт, тыркубзэм­рэ франджыбзэмрэ зыхигъэгъуэ­зауэ, къигъэсэбэпырт. 
Къумахуэм лэжьэн зэрыщIи­дзар IэпщIэлъапщIэм (слесар) и дэIэпыкъуэгъуущ. ИужькIэ Конструкторхэм я IуэхущIапIэм инженер-конструктору щылэжьащ, СССР-м и дзэм къулыкъу щи­щIэху, илъэситIкIэ инженер-лейтенанту дзэм хэтащ. 
СССР-м хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм и Аппарат нэ­хъыщхьэм IэнатIэ зыбжанэм щы­пэрытащ Анатолэ, къинэ­мы­щIауэ, Сирием, Иорданием, Йемен, Судан, Тунис, Ливан, Куржы къэралхэм я посольствэхэм щы­лэжьащ. Тунисымрэ Ливанымрэ Урысейм и Iуэху щызэфIэзых ­къулыкъущIэу щыIащ. 
Дунейм тет щIыналъэ куэд зы­лъэгъуа Къумахуэр тIысыжа нэужь, и нэгу щIэкIамрэ игъэу­нэ­хуахэмрэ къэралым хуигъэщ­хьэ­пэным иужь итащ. Арат къызэзыгъэпэщар «Къалэхэм я гъащIэ» дунейпсо фестивалым и комитетыр. Дзэм къыхэкIыжа офицерхэм я лъэпкъ зэгухьэныгъэ «Мегапир» жыхуиIэми хэтащ. Гу лъытапхъэщ Къумахуэ Анатолэ дунейпсо зэгухьэныгъэ гъэ­щIэ­гъуэн дыдэ къызэзыгъэпэщаитIым язу зэрыщытами: «Резервым щаIыгъ генералхэм, адми­рал­хэм, офицерхэм я ко­н­федерацэ». Абы къекIуалIэрт къэ­рал 27-м къикI дзэм и лэ­жьакIуэхэр. Зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэм и генеральнэ секретарь хъуауэ щытащ Къумахуэр. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, абы и мурад нэхъыщхьэр мамырыгъэрт. «Мамырыгъэм хущIэкъуу иригъэ­кIуэкIа лэжьыгъэмрэ ветеранхэм зэрызащIигъакъуэмрэ» щхьэкIэ Анатолэ «Уэркъыгъэ зэрыхэлъым папщIэ» орден къыхуагъэфэщауэ щытащ. Абы къыкIэлъыкIуащ ООН-м «Мамырыгъэм и сэлэтхэр» зыфIища зэгухьэныгъэм и ме­далыр: «Мамырыгъэм зэры­хуэлэжьам папщIэ». 
Лъэныкъуэ куэдкIэ зызыузэщIа цIыхум хузэфIэмыкIыр зыщ - зигъэпсэхуныр. Къумахуэ Анатолэ тIэунейрэ Iуащхьэмахуэ дэкIащ. 1967 гъэм ар дэкIуеящ абы и ­КъуэкIыпIэ лъэныкъуэу метр 5621-рэ зи лъагагъым. Абы щыгъуэ екIуэкIа «Союзпсо альпиниадэр» Жэпуэгъуэ революцэр илъэс 50 зэрырикъуам траухуат. 2017 гъэм Къумахуэр дэкIащ Iуащхьэмахуэ и КъухьэпIэ лъэныкъуэу метр 5642-рэ хъум. Дуней­псо мыхьэнэ зиIа «Iуащхьэмахуэ 1967-2017» бгыдэкIыр фIэзыщари къызэзыгъэпэщари езы ­Къу­ма­­хуэрт. 

Хэкушхуэри Хэку цIыкIури

ЦIыхум и дуней тетыкIэмрэ и гупсысэкIэмрэ лъабжьэ хуэхъур и псэлъэкIэм къыхощ. Къумахуэ Анатолэ дежкIэ и Хэкушхуэу Урысейри и Хэку цIыкIуу Къэбэрдей-Балъкъэрри зи уасэр кIэрымыху лъапIэныгъэу и гум илът. А псори къыщежьэр анэм хуиIэ лъагъу­ныгъэрщ. «ГъащIэ къызэзыта си адэ-анэм фIыщIэ яхуэсщIкIэрэ, щхьэхуэу си анэм сытеп­сэ­лъы­хьын хуейуэ къызолъытэ, - етх Ана­толэ. - Абы и гъащIэ тхылъыр на­пэ зырызу къыщызэтебдзкIэ, уи нэгум къыпхущIэгъэхьэркъым, и жей къэту, и ныбэ игъэ­ныкъуэу, и сабийхэм псэкIи пкъыкIи зезытыпа а цIыхубзым ап­хуэдиз къару къыздрихар! Дэн­э абы къыздрихар ди гъащIэ псом тхурикъуну тэмакъкIы­хьагъ, щабагъ, IэфIагъ? Ди анэм и щIыхуэу ттелъыр зэи тху­э­п­шы­ныжыну къыщIэкIынкъым». 
Езы Анатолэ и сабиигъуэр ­цIы­ху­хэм зыхуей щамыгъуэт, уеб­лэмэ я ныбэ изу щымышхэ зауэ нэужь лъэхъэнэм хиубыдащ. «Псо­ри гугъу дехьырт, - игу къи­гъэ­кIыжырт Къумахуэм. – Пасэу лэжьэн щIыщIэздзари аращ. Зэ­рытхузэфIэкIкIэ ди анэ-адэм да­дэIэпыкъуну дыхэтт: ди хадэхэм ды­щылажьэрт, IэжьэкIэ е гу цIы­кIу­кIэ мэзым пхъэ къитшырт, псы къатшэрт, бдзэжьей дещэрт, колхоз губгъуэм нартыху, ха­дэ­хэкI, пхъэщхьэмыщхьэ, хугу, хьэ щы­Iутхыжырт. Нобэми си Iум итщ ди анэшхуэм тхуигъавэу щы­та хьэ хьэнтхъупсыр. Ахэри гъуэтыгъуа­фIэтэкъым. Хъу­макIуэхэм къы­щыттрахыж къэхъурт гъуэмылэ «къэтфыщIахэр». Зыкъедмыгъэубыдын папщIэ, Iэджэрэ губгъуэм щиткъухьыжауэ щытащ ди «къуентхъыр». ИтIани, унэм Iэ­нэ­щIу дыкъэкIуэжыныр зыхуэдгъэфащэртэкъым, дысабийрэ пэт. ИужькIэ къызгурыIуащ а хъума­кIуэхэри зэрамыгъэтыншар, уеб­лэмэ дэ хуит дащIмэ, езыхэр ягъэтIысынкIи хъуну зэрыщытар. Щэхуу къыджаIэрт, дэнэ деж сыт щыкIэрыщэщауэ къэтщып хъунуми». 
ЦIыхум и хьэлыр зэрызэфIэувэ щIыкIэм теухуауэ Анатолэ жиIэм арэзы удэмыхъуну гугъущ: узыхэт цIыхухэми, ущыпсэу, укъыщалъ­хуа щIыпIэми елъытащ хьэл пхуэхъунур зыхуэдэр. «Си фIэщ хъуркъым, - жеIэ Къумахуэм, - Къэ­бэрдей-Балъкъэрым къыщалъ­хуауэ, ар псэкIэ зэзынэкIыфын цIыху щыIэу. Къэбэрдей-Балъ­къэ­рыр си Хэку цIыкIущ, Аруан къу­а­жэм нэхърэ нэхъ згъэлъапIэ щIы кIапэ мы дуней хъурейм теткъым. А зэпыщIэныгъэр илъэс дапщэ дэкIауэ щытми, къэ­лэ­лэну­къым сигуми нэхъ быдэж щыхъуну фIэкIэ, къыщытIэсхъэнукъым». Анатолэ сытым дежи къыхигъэщырт еджэныгъэми лэ­жьыгъэми ехъулIэныгъэ щызэригъэгъуэтынымкIэ къызыхэкIа лъэпкъыр, зэрихьэ Къумахуэ унэ­цIэр щIэгъэкъуэну зэриIар. ПщI­эш­хуэ зиIэ а лъэпкъым къызэ­рыхэкIам щхьэкIэ, Анатолэ зыхуи­гъэ­фащэртэкъым Iэхъуэгъуэ­тегъэ­кIыу зыгуэр ищIэну. 
«Гугъу сыщехьхэм деж, си адэ-анэм, унагъуэм, си лэжьэгъухэм сепцIыжынкIэ Iэмал имыIэу згъэ­у­вырти, си Хэкум и пащхьэ жэ­уаплыныгъэ зэрыщысхьым сы­­щегупсыскIэ, езыр-езыру хэкIы­пIэ къыкъуэкIырт. Сыкъы­зыхэкIа лъэпкъым, сыкъыздикIа республикэм, къэралым я пщIэр сэ къыз­далъагъуу къэслъытэрти, зы­гъэлэлапIэ зэстыжыртэкъым». 
Къумахуэ Анатолэ и Хэкум хуи­Iэ лъагъуныгъэр псалъэ хэIэ­ты­кIа къудейуэ щымыту, республикэм цIыхухэр зэрыщыпсэум, ахэр зыхуей-зыхуэфIхэм щIэупщIэу, Аруани Налшыки щилъагъу зэ­хъуэкIыныгъэфIхэм щыгуфIы­кIыу апхуэдэт. «Къэбэрдей-Балъкъэрыр нэхъ жыджэру зызыужь щIыналъэхэм я щапхъэщ. Дэ ди цIыхубэри зэчиифIэщ, IэщIагъэлI Iэзэхэр ди куэдщ, ди щIы­уэпсыр къызэрымыкIуэщ, ди хабзэм цIыхур фIым хуиунэтIу ап­хуэдэщ, - жиIэрейт Къумахуэм. - Аруан къэгъэшыпIэм сынэсыжа нэужь, си гум щыщIэр, абы и уэ­рамхэм, псы Iуфэм сыщрикIуэкIэ зыхэсщIэр къызыхэщыр балъкъэр усакIуэ Мечиев Кязим и сатырхэрщ:
«Багъдади Истамбыли
 сыщыIащ, 
Мэчэми епсыхыпIэ 
щызгъуэтащ, 
Ауэ си къуажэм 
сыкъыщысыжам,
ЩIэрыщIэу 
сыкъалъхуауэ къысфIэщащ». 
Къэрал куэдым сыщыIащ сэ, щIыналъэ куэди слъэгъуащ, ауэ Аруан къуажэм пэсщIын абыхэм зыри яхэткъым». 

ЕгъэджакIуэм и фэеплъ

КъызыдэкIа къуажэм хуищI пщIэр Анатолэ къыщигъэлъэ­гъуащ абы «Къуажэ егъэджа­кIуэм и фэеплъ» Аруан зэрыщигъэувамкIэ. 2015 гъэм фокIадэм и 1-м апхуэдэ насып сабийхэми ба­лигъхэми я нэгу щIэкIащ. Сы­тыт апхуэдэ фэеплъ къуажэм дэмытынкIэ Iэмал имыIэу Къумахуэм щIиукъуэдияр? Девгъэд­а­Iуэт езым жиIэм: 
«ЕгъэджакIуэм и IэщIагъэм мыхьэнэ къызэрымыкIуи пщIэш­хуи иIэщ. А Iуэхум къыхуимыгъэ­щIар ирилэжьэфынукъым, куэдми къехъулIэркъым ар. Егъэджа­кIуэрщ цIыхум и гъащIэр зэ­ры­хъу­нур зэлъытари, абы унэ­­тIакIуэ нэхъыщхьэ хуэхъури. Абы елъытащ цIыхум игъуэт лъабжьэр зы­хуэдэнур, ар къэралым зэры­щып­сэунур, цIыхухэм зэрахэтынур. ЕгъэджакIуэм фIыщIэ мыу­хыж къелэжь, абы хуэдэу къ­уа­жэм и псэукIэми цIыхубэ гъа­щIэми хэлъхьэныгъэшхуэ хуэ­зыщI нэ­гъуэщI IэщIагъэлI щыIэкъым. 
Къуажэ егъэджакIуэм и фэеплъ­ Аруан дэзгъэуварэт жыс­Iэу мурад щысщIар Бейрутщ, Ливаным сыщыIэу. Министрхэм я гъусэу къэралыр къыщы­зэхэс­кIухьым, гу лъыстащ абыхэм я деж къэрал программэу щы­лажьэмрэ егъэджакIуэм гулъытэу хуащIымрэ. Сэ лэжьэн зэ­рыщIэздзэрэ къэрал IэнатIэт сызыIутари, хэхъуэшхъуи сиIэтэкъым. Арати, сыкъэкIуэжа нэужь, фэеплъым и теплъэр езгъэщIыну скульптор зыбжанэм захуэзгъэзащ, Мэзкууи, Санкт-Петербурги, Налшыки щыщу. Ауэ зыми арэзы сыкъищIакъым. Сэ езым сщIыжащ фэеплъым и проект. Зыми епхауэ сыщымытын щхьэ­кIэ, миллиметр къэс къэспщщ, текIуэдэнур къэзбжри, езым зыгуэру зэзгъэпэщыжащ. Фэеплъыр теплъэкIэ «Букварым» и напэкIуэцI зэIухащ, «Къуажэ егъэ­джакIуэм папщIэ, фIыщIэ хуэсщIу» псалъэхэр урысыбзэкIэ тетхауэ. Абы и пащхьэм глобус къитщ, дуней псом и дамыгъэу. НапэкIуэцI зэIухам сэ езым къэзгупсыса жыIэгъуэ тетщ: «ЕгъэджакIуэм щIэныгъэ къы­ует, щIэ­ныгъэм дуней псор къып­хузэIуех. ЕгъэджакIуэм и гугъуехьыр ­хэ­мы­ту, президенти дипломати ухъу­фынукъым». Адрей лъэ­ныкъуэм бжыгъэ нагъы­щэхэр, ма­тематикэ, химие формулэхэр тетхащ, псалъэм папщIэ, псы имыIэу зыри псэуфынутэкъыми, псым и формулэр трезгъэтхащ». 
Къумахуэр иужькIэ тепсэлъы­хьыжащ президентымрэ дипломатымрэ фIэкIа, адрей IэщIагъэхэр къыщIыхимыгъэщам. Шэч хэлъкъым, IэщIагъэ псори щхьэпэщ, ауэ а тIум къэралыр мамыру щытынрэ щымытынрэ елъытащ, цIыхухэм я гъащIэр къызэзыгъэпэщри ахэращ. 
И къуажэми, и Хэкуми, щыпсэу къэралми я уасэр къыгурыIуэу, гъащIэ гъуэгу купщIафIэ къы­зэринэкIащ Къумахуэ Анатолэ. Къуажэдэсхэм абы и Iэужьыр зэи ящыгъупщэнукъым.