Адыгэхэм ящыщу «Мимэ» уэрэдыр зэхэзымыха куэд щыIэу къыщIэкIынкъым. И къуэрылъху-пхъурылъху цIыкIухэр щигъэджэгукIэ, анэшхуэм куэд дыдэрэ мы псалъэхэр хилъхьэурэ жиIэрт:
Мимэ, мимэ,
Мимэ и анэр мэлъаIуэ,
Ар щIэлъаIуэр джэд къуртщ,
Джэд къуртыжьыр
мэгъуалъхьэ,
Вагъуэм пэбжу къреш,
Удзым и пэбжу ирешажьэ,
Хьэ мэшыпэм ныхешэ,
Шупсанэпкъым щощыпэ,
ПкъынэфафIэм хощыпыхь,
Хьэч лъабжьэм щIешэ,
ШэщIыдэм зыщеухь.
Чы пыIэ цIыкIу
щыгътэкъэ-тIэ?
Чы пыIэр къыщенэ,
Нанэ макIуэри мэшынэ,
Дадэ макIуэри мэшынэ,
Мимэ макIуэри къехьыж.
Мы едзыгъуэ цIыкIур дигу къэзыгъэкIыжар адыгэбзэм и лъащIэр зэрыкуур, бэ къиIуатэу зэрыщытыр къридгъэлъэгъуэн къудей щхьэкIэкъым. АтIэ адыгэм и гулъытэм къиубыду щыта щIэныгъэр зэрыкъуэпсыбэр, зым зимыдзмэ, адрейр къыдэжынкIэ Iэмал зэримыIэм фи нэIэ тредгъэдзэн щхьэкIэщ. Лъэпкъ гупсысэкIэм цIыху гъэсар и нэгу къызэрыщIыхьэр ар зыхэпсэукI щIыуэпсым къыгуэхыпIэ имыIэу зэрыхэтымкIэт, зытет дунейм зэрыхущытыр зэщымыкъуэу зэрызэрихьэмкIэт. «ЩIым башкIэ уемыуэ, ар магъ, зегъэгусэ», – жызыIа лъэпкъым и хъуреягъкIэ къекIуэкIым псэ хэлъу къилъытэу, хуэсакъыу щытащ, абы и фIыгъэкIи дахагъэ куэд къигъэщIащ. Апхуэдэщ лъэпкъым къигъэIурыщIэ къэкIыгъэ дунейм и дахагъыр. Уэрэдми къиIуатэр аращ - псори зэпхащ.
УблапIэм зыщIедгъэукъуэдиям щхьэусыгъуэ хуэхъуащ къэкIыгъэ дунейм и зы ныбз дытригъаплъэу иджыблагъэ къыдэкIа тхылъ гъэщIэгъуэныр. «ЩIыуэпсыр хъумэнымрэ ботаникэмрэ епха фIэщыгъэхэм я урыс-адыгэ-латин псалъалъэ. КъэкIыгъэхэм я гуэшыкIэм епха Iуэхугъуэхэр» - аращ биологие щIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием и академик Щхьэгъэпсо Сэфарбий и Iэдакъэ къыщIэкIа къэхутэныгъэм зэреджэр. И фIэщыгъэ къудейм къегъэлъагъуэ абы и гъэхьэзырыным илъэс куэд зэрихьар, щIэныгъэм къигъэув пщалъэхэм фIэщыгъэхэр игъэзэгъэным, абыхэм ящыщ дэтхэнэми пэджэж латин псалъэр къэгъуэтыным къаруушхуэ зэрытекIуэдар.
Щхьэгъэпсом ди пащхьэ кърилъхьа псалъалъэр щIэныгъэм лъагъуэ щхьэхуэ щыхэзыш лэжьыгъэщ. Япэрауэ, дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэным теухуауэ щыIэ къэралыгъуэ хабзэхэм щIэныгъэр къежьапIэ зэрахуэхъур къигъэлъагъуэу, псалъалъэм хиубыдэ фIэщыгъэхэр Дунейпсо ботаникэ хабзэм тету зэкIэлъегъакIуэ. Мыбы мыхьэнэшхуэ иIэщ къэкIыгъэ лIэужьыгъуэхэр зыщыщыр убзыхунымкIэ, щхьэж и увыпIэ хэха егъэгъуэтынымкIэ. Адыгэм дыкъэзыухъуреихь дунейм мыхьэнэуэ иритым, ар зэрызэрихьэу щыта щIыкIэхэм ущымыгъуазэу, лъапIэу къилъытэр, хущхъуэу къыхихыр, зыхуэсакъыпкъэу игъэувыр умыщIэмэ, щIэныгъэу епхам ущымыгъуазэмэ, унафи хабзи къыпхуэщтэнукъым, къэкIыгъэхэр пхуэхъумэнкIи укIэлъыплъыфынкIи Iэмал иIэкъым. Адыгэм и къэкIыгъэ дунейр жыпхъэ пыухыкIам изыгъэувэ мы псалъалъэмрэ абы тещIыхьа къэхутэныгъэмрэ къызэрымыкIуэу щхьэпэщ щIыналъэм къыщащтэнкIэ хъуну унафэхэр захуэм тешэнымкIэ, абы и щхьэпэ зыхэлъхэр къэралым къегъэлъытэнымкIэ.
Сэфарбий и лэжьыгъэр адыгэ щIэныгъэм и зы унэтIыныгъэщIэщ. Абы тегъэщIапIэ ещI Дунейпсо ботаникэ хабзэр, урысыбзэкIэ жыпIэмэ, Международный кодекс ботанической номенклатуры (МКБН). Абы, шэч хэмылъу, лэжьыгъэм и пщIэр фIыуэ къеIэт.
Дунейпсо ботаникэ хабзэм ипкъ иткIэ, къэкIыгъэхэр зыхиубыдэ гупышхуэм, къудамэ (отдел) жыхуаIэм, «-phytae» кIэухыр иIэн хуейщ. Абы урысыбзэм «-ные» кIэухыр щиIэщ. Адыгэ ботаникэ щIэныгъэм ипэкIэ къэмыхъуауэ абы щIэныгъэлIым щыпегъэув «-хэ» пкъыгъуэр. Псалъэм папщIэ: Polypodiophytae - Папоротниковидные - Енэбхэ, Bryophytae - Моховидные - Лыцхэ. А хабзэм къызэригъэувымкIэ, лъэпкъыцIэхэм (семейство) я латиныбзэм «-aceae», егъуэт, урсыбзэм «-вые» кIэухыр щагъуэт. Адыгэбзэ фIэщыгъэхэм куэд бжыгъэ къэзыгъэлъагъуэ «-хэ-» суффиксым «-р» кIэухыр къыпоувэ: Cyperaceae - Осоковые - Ащтымхэр, Paeoniaceae - Пионовые - Напэлэхэр. АдэкIэ лъэпкъыгъуэхэр (род жыхуаIэр), лIэужьыгъуэхэр (видкIэ зэджэр) къыхегъэкI. Арыххэуи, лъэпкъ щIэныгъэм иджыри къыщымыхъуауэ, къэкIыгъэцIэхэр зыщыщкIэ зэщхьэщыгъэкIа мэхъу.
ЕтIуанэрауэ, ботаникэ щIэныгъэм тету зэхэлъхьа хъуа псалъалъэм къэкIыгъэцIэхэм теухуауэ щыIэ зэщхьэщыкIыныгъэхэр, зэтемыхуэныгъэхэр егъэкIуэд. Дызэрыщыгъуазэщи, нобэр къыздэсым къыдэкIа адыгэбзэ псалъалъэхэм нэхъыбэрэ бзэм ущыхуэзэ къэкIыгъэцIэ бжыгъэ хъарзынэ къызэщIаубыдэ. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, абыхэм къагъэлъагъуэ къэкIыгъэр зыщыщрэ зэхьэлIакIэ щызэ- хэмыгъэкIар нэхъыбэщ, зэрызэдзэкIам пхэнжыгъэ къыщыхэкI щыIэщ, псалъэхэм я тхыкIэми арэзы укъыщимыщI къохъу. Ахэр зэгъэзэхуэжыныр къалэн зыщимыщIыжми, мы псалъалъэм а щыщIэныгъэр зыкъомкIэ зэригъэзэхуэжу жыпIэ хъунущ.
Псалъалъэм, къызэрыт- лъытамкIэ, фIэщыгъэ минрэ щитIым щIигъу къызэщIиубыдащ. Абы хохьэ иджыри къыздэсым зэи утыку имыхьауэ щIыуэпсыр хъумэнымрэ ботаникэмкIэ епха, пщIы бжыгъэ хъу адыгэбзэ фIэщыгъэхэмрэ гурыIуэныгъэщIэхэмрэ. Iыхьищу зэхэт лэжьыгъэм мыхьэнэшхуэ иIэщ къэкIыгъэцIэхэр гуп-гупурэ зэрызэщхьэщыкIым, къэкIыгъэхэр пкъыгъуэкIэ, щIыуэпсым щиIыгъ увыпIэкIэ, зэрыщыIэ-зэрыпсэу елъытакIэ зэрызэхэдзам.
НэгъуэщI зы гъэщIэгъуэнми гу лъытапхъэщ. КъэкIыгъэцIэхэр «щыIэщ» жиIэу псалъалъэм къыщигъэлъагъуэ къудей мыхъуу, Iэмал здиIэм деж а фIэщыгъэхэм уащыхуэзэ IуэрыIуэтэ щапхъэхэр (жыIэгъуэхэр, псалъафэхэр, псалъэжьхэр, псалъэухахэр) псалъэ абгъуэхэм деж къащыхуехь. Апхуэдэ щIыкIэкIэ лэжьыгъэр зейм къэкIыгъэцIэхэр бзэм хеухуэнэж, ар зы лъэныкъуэкIэ, цIыхум и гъащIэм гуэх имыIэу, и гулъытэ къэгъэщIыгъэхэм къэкIыгъэхэм щIыпIэшхуэ щаубыду зэрыщытар нэрылъагъу ещI, ар нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ.
Щхьэгъэпсо Сэфарбий и лэжьыгъэр ЩIэныгъэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием къыхилъхьа, томипщIу зэхэт «Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэр» проектым ипкъ иткIэ дунейм къытехьащ. Зи хуэдэ щымыIэ лэжьыгъэшхуэм къызэщIеубыдэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыуэпсым и беягъым, и Iуэху зытетым, ар зэрызэрахьэм теухуа къэхутэныгъэхэр. Проектыр щIэныгъэм и лъагапIэм удэзыш ехъулIэныгъэу зэрыщытым къыдэкIуэу, щIыуэпсыр зехьэнымкIэ щыIэ Iуэхугъуэ зэIумыбзхэм я хэкIыпIэхэр къэзылъыхъуэ, дыкъэзыухъуреихь дунейр хъумэным ехьэлIауэ гупсысэ щхьэпэхэр щызэхуэхьэса къэхутэныгъэуи утыку къохьэ.
Шэч хэлъкъым, Щхьэгъэпсо Сэфарбий и лэжьыгъэшхуэм щIэупщIэ зэриIэнуми, лъэпкъ щIэныгъэм и къигъэхъуапIэ бэлыхь зэрыхъунуми. БзэщIэныгъэлэжь гуэрым жиIэгъат: «Бзэм псалъэ пщыкIутху фIэкIа хэмытми, ар дунейм и хъугъуэфIыгъуэщ», – жиIэри. ЩIэныгъэм и Iэгум къихутэжа къэкIыгъэцIэхэм къытхузэIуах дунейм тхыдэри, IуэрыIуатэри, лъэпкъ гупсысэкIэри къызэщIаубыдэ, икIи, пцIы зыхэмылъращи, ар зи щыIэныгъэм хэзыухуэнэф лъэпкъыр ехъулIауэ къэплъытэ хъунущ. Лъэпкъым тыгъэ лъапIэр къыхуэзыщIа щIэныгъэлIми дяпэкIи ехъуэлIэныгъэ лъагэхэр зыIэригъэхьэну ди гуапэщ.
Мы зыри щIыгъужыпхъэщ. Псалъалъэр яхуэщхьэпэнущ адыгэбзэр зыджхэми, ар езыгъэджхэми, абы ирилажьэхэми, анэдэлъхубзэр фIыуэ зылъагъу дэтхэнэ зыми. Ди бзэм зиужьыну, ефIэкIуэну дыхуеймэ, псалъэр къэтпсэлъ къудейкIэ зэфIэкIынукъым, абы и щIыб къыдэлъ щIэныгъэри къэдгъэIурыщIэфын хуейщ. Мы псалъалъэр а Iуэхугъуэм зэрытелажьэм шэч хэлъкъым.