КъэфакIуэ цIэрыIуэ, «Кабардинка» къарал академическэ ансамблым илъэс куэдкIэ и солисту щыта, «Нальчанка» къэфакIуэ гупым и художественнэ унафэщI Марыщ Заур къызэралъхурэ илъэс 75-рэ зэрырикъур мы махуэхэм егъэлъапIэ.
Илъэс 60-м нэблэгъауэ лъэпкъ гъуазджэм хуэлажьэ ди лъэпкъэгъум цIэ лъапIэ къызэрыфIамыщар дымыгъэщIагъуэу къэнакъым. Ар ди хьэщIэщым къедгъэблагъэу депсэлъа иужьщ абы и щхьэусыгъуэр къыщыдгурыIуар. Заур и гъащIэри и гуащIэри зытеухуауэ щытар лъэпкъым, зыхэта ансамблхэм я цIэращ. Ар наIуэ ящI а ансамблхэм яIэ цIэ лъапIэхэмрэ ехъулIэныгъэхэмрэ.
Къафэм и дунейм фIыуэ къыщацIыху Марыщыр япэу ансамблым зэрыхыхьари гъэщIэгъуэнщ.
Заур зэрыцIыкIурэ къэфэн ифIэфIт. 1963 гъэм, еянэ классыр къызэриухыу, и шыпхъум къафэмрэ уэрэдымкIэ «Кабардинка» ансамблым и зэфIэкI иригъэплъыну ишати, къащтащ. Ар ансамблым щыхыхьар «Кабардинка»-р щIыпIэ куэдым ирагъэблагъэн, цIэрыIуэ хъун щыщIидзам ирихьэлIат. Гупым я лъэ зытемыува, Iэгуауэ инхэр щыхуамыIэта щIыналъэ къэгъуэтыгъуейщ, Америкэ, Африкэ, Азие, Европэ жыпIэми.
1968 гъэм Марыщым армэм къулыкъу щищIэну ираджэри, пIалъэкIэ ансамблым къыхэкIын хуей хъуат. Армэ нэужьым зэуэ гупым яхыхьэжащ. Австралием, Филлипинхэм, Сингапур щыIащ. Ди псэлъэгъум жеIэ а зекIуэхэр нобэми зэрыщымыгъупщар.
Апхуэдэ пщIэ лъагэ хамэ къэралхэм къыщызылэжьа «Кабардинка»-р шэч хэмылъу, ди къэралми зыхалъхьэ щымыIэу фIыуэ щалъагъурт. Къафэм и бзэм тэрмэш зэрыхуэмейм и фIыгъэкIэ, абыхэм дэнэ лъэныкъуэкIи щIэупщIэ щаIэт. Ди псэлъэгъум ар я фIыгъэу къелъытэ а зэманым ансамблым и унафэщIу щытахэу Ульбашев Мутайрэ Гальперин Георгийрэ.
Гальпериным академическэ къафэхэм фIыуэ хищIыкIырт, Ульбашевым лъэпкъ къафэхэм я щэхухэр ищIэрти, абыхэм зэгъусэу ансамблым папщIэ программэ телъыджэ зэхагъэувэрт.
Марыщым и егъэджакIуэ нэхъыфIхэм я цIэ къыщриIуэкIэ, Ульбашев Мутай псом япэ ирегъэщ. ИкIи къыхегъэщ ар цIыху ткIийми, захуагъэм и телъхьэу зэрыщытам и фIагъ куэд къазэрекIар. Абы теухуауэ гукъэкIыж дахэхэр и мащIэкъым Заур.
1985 гъэм Марыщыр «Кабардинка» ансамблым къыхэкIыжри пенсэм тIысыжат. Апхуэдиз илъэскIэ дахэу зыхэта гупыр зэрыгупыкIыгъуейр, дауи, гурыIуэгъуэт, лэжьыгъэми гу щихуатэкъым къэфакIуэ Iэзэм. Арагъэнщ ар хореограф цIэрыIуэ Дэшу Хьэшыр зи унафэщI «Нальчанка» къэфакIуэ гупым щригъэблагъэм куэдрэ мыгупсысэу арэзы щIэхъуар. Ансамблыр Хьэшыр къызэрызэригъэпэщрэ илъэс 20 щрикъум, и узыншагъэм къимыхьу, IукIыжри, езым и пIэ Марыщыр иригъэуват.
Заур абы и унафэщIу зэрыщыта илъэсхэм ансамблым ехъулIэныгъэ инхэр зыIэригъэхьащ. Совет лъэхъэнэм нэхъ лъапIэу къалъытэхэм ящыща ВЛКСМ-м и саугъэтыр къыхуагъэфэщат. Абы яужь ансамблыр Урысейм и къэфакIуэ гуп нэхъыфIи 10-м ящыщ хъуащ. Куэд щыгъуазэщ абы щагъэхьэзыр къэфакIуэхэм я зэфIэкIым. Абы и щыхьэтщ «Нальчанка»-м къэфэн щыщIэзыдза куэд иужькIэ «Кабардинка»-м зэрыхагъэхьэр.
«Нальчанка» ансамблым теухуауэ иIэ гукъеуэхэм дыщигъэгъуэзащ Заур.
- Ансамблым нобэкIэ цIыху 90-м щIигъу хэтщ, ауэ псори школакIуэ защIэщ. 2016 гъэм, «ДыгъафIэ къалэ» IуэхущIапIэр къыщызэIуахым, абы дагъэIэпхъуат. Ауэ Iуэхуракъэ, къалэм и хьэблэ зэмылIэужьыгъуэхэм къикIыу «маршруткэ» мащIэ дыдэщ некIуалIэри, сабийхэр гугъу йохь. ТIуащIэу ди Iуэхур гугъу ещI, а IуэхущIапIэм балигъ (школыр къэзыуха) нызэрыдамыгъэхьэм. Абы ягъэкIэ ансамблым и Iуэхур мащIэу зэблэуа зэрыхъуам сегъэгузавэ. Нэхъапэм сэ гуп нэхъыжьи нэхъыщIи згъасэу щытащ, иджы балигъхэр щыдгъэсэн пэш диIэкъым. ИтIанэ, иджыпсту ди гупым хэтыр хъыджэбз цIыкIу защIэщ, зы щIалэ цIыкIу диIэкъым.
ИтIани, зэрыхъум хуэдэу зэпеуэхэм докIуэ, ехъулIэныгъэхэр къыдогъэлъагъуэ. Ауэ нэхъыбэ дыхъуамэ, тхузэфIэкIынури зэрынэхъыбэнум шэч хэлъкъым.
- Заур, сабийуэ къафэм хуебгъэсам я бжыгъэр мащIэкъым, ахэр псори къэфакIуэ хъуакъым, дауи, ауэ хьэкъыр зыщ - щIэблэ куэдым я гъэсэныгъэм ущхьэпащ.
- ЦIыхум сэбэп сахуэхъуамэ си гуапэщ, ауэ, пцIыр сыткIэ щхьэпэ, си щхьи сэбэп сыхуэхъужащ сэ. Къафэр цIыхум и гъэсэныгъэм, и псэкупсэ къулеигъэм къищынэмыщIауэ, и Iэпкълъэпкъыр псыхьынымкIи, ар екIуу къызэтенэнымкIи сэбэпышхуэ мэхъу.
Джэгубгъу Iута дэтхэнэри къафэм и хабзэхэм тету утыку къихьэ ныбжьыщIэхэм зэрехъуапсэм шэч къытесхьэркъым. Сэ куэдрэ сакIэлъоплъ къафэм хэт ныбжьыщIэхэмрэ хэмытхэмрэ я дуней тетыкIэр зэрызэмыщхьым. Къафэм игъасэр Iэпкълъэпкъым и закъуэкъым, гъэсэныгъэ пхэмылърэ адыгэ щыIэкIэ-псэукIэм утемытмэ, къафэр Iэ зэблэхыкIэ къудейщ.
- Сабийхэм уахэтыну, ахэр бгъэсэну тыншкъым. Дауэ зэбгъэдаIуэрэ а цIыкIухэр?
- Пэжщ, сабийхэм бгъэдыхьэкIэ щхьэхуэ къахуэбгъуэтын, шыIэныгъэ пхэлъын хуейщ, ауэ къыпхуэмыгъэдаIуэр пэжкъым. Щапхъэ защIэкIэ пхуэгъэсэнущ. ИтIанэ, абыхэм уахуэпхъашэ хъунукъым, мо псэ къабзэ цIыкIухэм псори занщIэу я жагъуэ мэхъу. КъызэрымыкIуэу сфIэфIщ а цIыкIухэм садэлэжьэну. Сэ псэ къыщысхыхьэжыр абыхэм сащыхэтым и дежщ. Уеблэмэ куэдрэ гу лъыстащ а цIыкIухэм сIах къарум нэхърэ щыкIэ-плIыкIэ нэхъыбэ къызэрызатым.
- Уэ узэреплъымкIэ, ди щIалэгъуалэр сыт хуэдэ?
- Си деж накIуэхэр тэмэмщ, адрейхэр сщIэркъым (мэдыхьэшх). Уеблэмэ а цIыкIухэмрэ сэрэ апхуэдизкIэ дызэсащи, си цIэкIэ къызэмыджэу «дадэ» жаIэ. Сытым хуэдэу си гуапэ хъурэ згъэсахэм ящыщ уэрамым сыщрихьэлIэмэ, «дадэ» жаIэу гуфIэжу къызэрыспежьэр.
- Сыт хуэдэ къафэ нэхъыфIу плъагъуу уиIэр?
- Хьэшырым игъэувауэ щыта «Сабий къызэралъхур», «Сосрыкъуэ мафIэ къызэрихьыжар», «Адыгей удж» къафэхэр зыпэсщI щыIэкъым. Зэманым Iэджэм зыщехъуэж, ауэ а къафищым хуэсщIа лъагъуныгъэр мыкIуэщIщ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, гупсысэ зыщIэлъ апхуэдэ къафэхэр нобэкIэ ягъэувыжыркъым, дэлъей-къелъыхыным дыхуэкIуащи.
- Уэ бгъэува къафэхэм щыщу нэхъ къохъулIауэ къэплъытэхэм я гугъу къытхуэпщIамэ арат.
- «Хы фIыцIэ Iуфэм щыпсэу адыгэхэм я къафэмрэ» (цIыкIухэми инхэми папщIэ) «Мэздэгу адыгэхэм я къафэмрэ» я цIэ къисIуэнут. Мыхэр къафэ псынщIэхэм ящыщщ, ауэ си деж къакIуэ ныбжьыщIэхэр япэу зыхуезгъасэр «Къафэ» хуэмращ.
Адыгэм диIар къафэ лIэужьыгъуиплIщ. «Къафэ», «Удж пыху», «Удж хэш», «Ислъэмей».
- Къафэм и щIагъыбзэр дауэ къызэрыбгурыIуэр?
- Къафэр - щIалэмрэ хъыджэбзымрэ зызыхуагъэщIагъуэу зыщагъэлъагъуэ утыкущ. Хабзэ, укIытэ, гъэсэныгъэ зэрахэлъыр наIуэ щащI абдеж. ЗэгуэкIуа щIалэмрэ хъыджэбзымрэ зэпсэлъэну Iэмал щагъуэтыр «Удж пыхум» и дежщ.
- Къафэм, гъуазджэм уи гъащIэр зэрытебухуам ущыхущIегъуэжа къыпхуихуа?
- Хьэуэ! УзыхущIегъуэжыр пфIэмыфI Iуэхуращ. ПфIэфI Iуэхум сытым дежи уи гур хуэпабгъэу ухуэлэжьэнущ. Сэ си узыншагъэм къимыхьу сыщылэжьа къысхуихуащ, ауэ щыхъукIи, си гум зимыгъэнщIу, сфIэфIу сщIэрт ар. Си лэжьыгъэм си гур щысхуигъэфIэжахэм я зы щапхъэ къыфхуэсхьынщ.
Еуэри, Урысейпсо зэпеуэ дыхэтыну Москва дыкIуат. Ди къэралым ис лъэпкъхэм я лIыкIуэхэр щызэхуэсат абы. Зэпеуэм дэ щыдгъэлъэгъуат «Нартхэр», «Сосрыкъуэ мафIэ къызэрихьыжар», «Сабий къызэралъхур» къафэхэр.
Псоми зыкъагъэлъэгъуа иужь, къэпщытакIуэ гупым и унафэщI, «Берёзка» къэрал академическэ къэфакIуэ цIэрыIуэм и унафэщI Надеждинэ Надеждэ къэтэджри, зэпеуэм хэта псоми ешхыдат. КъызэрыщIэкIамкIэ, дэ нэмыщI, псоми ягъэлъэгъуар Надеждинэм игъэувахэм ящыщ къафэт. АбыкIэ и нэфI къахьын я гугъэу.
«Налшык къикIахэм я программэр флъэгъуа? Мис аращ къафэр, армыхъу си лэжьыгъэхэм запыфщIыжын хуейуэ аратэкъым. Ар сэ щызгъэувар сыт гъэ? ЕтIуанэрауэ, ахэр цIыхубэ къафэкъым», - жиIэри губжьауэ къэпсэлъат. Дауи, япэ увыпIэр дэрат къэзыхьар.
Апхуэдэу гуапэу дигу къэдгъэкIыжын Iуэхугъуэ ди куэдщ.
Заур и щхьэгъусэ ДыщэкI ФатIимэ илъэс куэдкIэ пшынауэу «Кабардинка» ансамблым щылэжьащ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, 2006 гъэм ФатIимэ игъуэ нэмысу дунейм ехыжащ. ЗэщхьэгъуситIым япхъу Заремэ унагъуэу Болгарием щопсэу, бынищ иIэщ.
