ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, дызыщыпсэу ЩIымрэ Дыгъэ системэм хиубыдэ вагъуэхэмрэ адрей планетэхэмрэ илъэс меларди 4,6-рэ ипэкIэ къэунэхуащ. ЦIыхум и гъащIэм къыщыхъу къызэрыгуэкI Iуэхухэм пыщIащи, гу лъитэркъым къэзыхъуреихь дунейм къыщыхъу телъыджэхэм, хищIыкIыркъым абы епха щIэныгъэ гъэщIэгъуэным. ЦIыхур хьэршым и гъунапкъэ жыжьэхэм нэплъысащ. ИкIи планетэ мелард бжыгъэхэм ящыщу ЩIы закъуэращ гъащIэ здэщыIэу къыщIэкIари. Ар, дауи, телъыджэщ. Ауэ, абы нэхърэ нэхъ гъэщIэгъуэныж куэд къыщохъу езы ЩIыми...
ЯпэщIыкIэ ЩIым и ухуэкIэм зэ дриплъэжынщ.
Уафэ лъабжьэм къыщыщIэбдзэмэ, япэу узрихьэлIэр щIы щхьэфэращ. Ар дыщызэхэзекIуэ, къэкIыгъэхэр, жыгхэр къыщыкI, къуршхэмрэ къуакIэ-бгыкIэхэмрэ зытетырщ. Абы и лъабжьэм къыкIэщIэлъщ литосферэ жыхуаIэр - мывэмрэ щIы щхьэфэмрэ я зэхуаку дэлъыр. Литосферэм къыкIэлъокIуэ мантиер - щIым и пкъыгъуэ нэхъ Iув дыдэр, мывэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ зэхэлъыр. Абы и лъабжьэм щIэлъщ астеносферэр: щIы кугъуэ пщтырым къигъэкъуэлъа мантиер ткIуаткIуэ сэфэтым иту. Астеносферэм къыкIэщIэлъщ щIы кугъуэ щхьэфэр. Абы щызэхуэхусащ малъхъэдис къэкъуалъэр. ИкIэм-икIэжым, къыкIэлъокIуэ щIым и кугъуэр (железэмрэ никелымрэ зэхэшыпсыхьыжауэ къызэдэкъуалъэу).
Бжыгъэхэр
ЩIым и бгъуагъыр - километр 12713-рэ;
ЩIым и кугъуэм и бгъуагъыр - километр 7000;
Мантием и Iувагъыр - километр 2900-рэ;
ЩIы кугъуэ щхьэфэм и пщтырагъыр - градус 7000;
ЩIым и щхьэфэр километр зэбгъузэнатIэ мелуан 510-рэ мэхъу;
Абы щыщу дунейпсо тенджызым еубыд километр зэбгъузэнатIэ мелуан 36I-р;
Хьэуам и зэхэлъыкIэр: процент 78-р азотщ, процент 21-р кислородщ, зы процентыр - аргонщ;
ЩIым зэ зыкъигъэкIэрэхъуэным сыхьэт 23-рэ дакъикъэ 56-рэ ехь (зы жэщ-махуэ);
ЩIыр Дыгъэм зэ къекIуэкIыным токIуадэ махуэ 365-рэ сыхьэти 6-рэ (зы илъэс);
ЩIым къыщыщIэдзауэ Дыгъэм нэс я зэхуакум километр I49600000-рэ дэлъщ;
ЩIым зы сыхьэтым къриубыдэу гъуэгуанэу километр I660-рэ къызэпичу зегъэкIэрахъуэ;
ЩIым и орбитэм иту къыщикIухькIэ, зы меданым километр 29,8-рэ екIу;
ЩIым къыщыщIэдзауэ Мазэм нэс я зэхуакум километр 385000-рэ дэлъщ;
ЩIы щхьэфэм нэхъыбэу хэлъыр кислород (процент 46,6-рэ), кремний (процент 27,7-рэ), алюминий (проценти 8,I-рэ), железэ (проценти 5) жыхуэтIэхэращ.
Псом нэхърэ нэхъ...
• ЩIым и щIыпIэ нэхъ хуабэ дыдэу къахутар Ливиеращ. Абы щыIэ Аль-Азизие къалэм I922 гъэм фокIадэм и 13-м щиIыгъащ хуабэу градус 57,7-рэ;
• Нэхъ щIыIэ дыдэр Антарктидэращ. 1983 гъэм бадзэуэгъуэм и 21-м Восток станцэм къитащ а щIыпIэм градус 89,92-рэ щIыIэу щыIауэ;
• Нэхъ гъущэ дыдэу ЩIым иIэ щIыпIэр - Чилим щыIэ Атакамэ къумырщ;
• Жьапщэ нэхъ псынщIэ дыдэр США-м и Нью-Гемпшир штатым 1934 гъэм щагъэбелджылащ. Абы зы сыхьэтым километр 372-рэ и псынщIагъыу къепщэрт;
• ЩIым и нэхъ куу дыдэу иIэ щIыпIэр Мариин кумбырщ. Абы километр 11,033-рэ и кууагъщ;
• Гуэл нэхъ куу дыдэр Байкалщ (метр I940-рэ).
Псыежэх нэхъ кIыхь дыдэхэр
• Нил (Африкэм) - километр 6670-рэ;
• Амазонкэ (Америкэ Ипщэм) - километр 6448-рэ;
• Миссисипи (Америкэ Ищхъэрэ) - километр 623I-рэ;
• Енисей (УФ) - километр 5540-рэ;
• Янцзы (Китай) - километр 5470-рэ;
• Обь (УФ) - километр 5I50-рэ;
• Конго-Заир (Африкэ) - километр 4828-рэ;
• Амур (Азие) - километр 4506-рэ;
• Хуанхэ (Китай) - километр 4345-рэ;
• Меконг (Азие) - километр 4I84-рэ;
• Нигер (Африкэ) - километр 4I84-рэ.
Къумхэр
• Сахарэ - километр зэбгъузэнатIэ 8400000-рэ;
• Аравий къум - километр зэбгъузэнатIэ 1300000-рэ;
• Тоби - километр зэбгъузэнатIэ 1040000-рэ;
• Калахари - километр зэбгъузэнатIэ 520000-рэ.
Псы къелъэхэр
• Нэхъ лъагэу дыдэхэр: Анхель (Венесуэлэ) - метр 979-рэ; Тугелэ (Африкэ Ипщэ) - метр 948-рэ.
• Псы нэхъыбэ къызэхуэхыр: Бойомэ, (Конго) - зы меданым псы метр зэпэщимэ 17000; Ниагарэ (Америкэ Ищхъэрэ) - зы меданым псы метр зэпэщимэ 6000.
ХытIыгу нэхъ ин дыдэхэр
• Гренландие (Атлантикэ Ищхъэрэ) - километр зэбгъузэнатIэ 2I75600-рэ мэхъу;
• Новэ Гвинее (тенджыз Щэхум и ипщэ-къухьэпIэ) - километр зэбгъузэнатIэ 794090-рэ;
• Калимантан (тенджыз Щэхум и ипщэ-къухьэпIэ) - километр зэбгъузэнатIэ 75I078-рэ;
• Мадагаскар (Индие тенджыз) - километр зэбгъузэнатIэ 587040-рэ;
• Суматрэ (Индие тенджыз) - километр зэбгъузэнатIэ 431982-рэ;
• Хонсю (тенджыз Щэхум и ищхъэрэ-къухьэпIэ) - километр зэбгъузэнатIэ 230822-рэ;
• Великобритание (Атлантикэ Ищхъэрэ) - километр зэбгъузэнатIэ 229522-рэ;
• Элсмир (Канадэ Арктикэ) - километр зэбгъузэнатIэ198393-рэ;
• Викторие (Канадэ Арктикэ) - 192695-рэ.
Бгы нэхъ лъагэ дыдэхэр
• Азием: Джомолунгмэ (Непал) - метр 8848-рэ; Чогори (Китай-Пакистан-Индие) - метр 86II-рэ; Канченджангэ (Непал) - метр 8470-рэ; Макалу (Непал) - метр 8470-рэ; Дхаулагири (Непал) - метр 8I72-рэ;
• Америкэ Ипщэм: Аконкагуэ (Аргентинэ) - метр 6960-рэ;
• Америкэ Ищхъэрэм: Мак-Кинли (Аляскэ) - метр 6I94-рэ;
• Африкэм: Килиманджаро (Танзание) - метр 5895-рэ;
• Европэм: Iуащхьэмахуэ (Кавказышхуэ) - метр 5633-рэ; Монблан (Франджы) - метр 48I0-рэ;
• Антарктидэм: Винсон - метр 5I39-рэ;
• Австралиемрэ Океаниемрэ: Джая (Новэ Гвинее) - метр 5029-рэ.
