«…СыкъызыхэкIа лъэпкъыр фIыуэ солъагъу, абы сропагэ»

Адыгэхэм я дунейпсо махуэм ирихьэлIэу, лъэпкъым зыгуэр хуэзыщIахэр дигу къэдгъэкIыжыныр, я цIэ къиIуэныр щхьэпэщ - щIалэгъуалэм я дежкIэ, гуапэщ - нэхъыжьхэм щхьэкIэ.

Апхуэдэу Къалмыкъ Юрий Хьэмзэт и къуэм теухуауэ (1934 - 1997 гъгъ.) и гъащIэ гъуэгуанэр щIэныгъэ Iуэхумрэ политикэмрэ хуэунэтIауэ зэрыщытам теухуа куэд ятхыжащ, нэхъыщхьэжращи, абы цIыхугъэ хэлъар зыми ящыгъупщэркъым. Гъуэгу захуэм тетынымрэ Iуэху дахэхэр къехъулIэнымрэ зи фIыщIэу ялъытэр, шэч хэмылъу, егъэджакIуэу щыта и адэ-анэрщ, абыхэм ар зыщIапIыкIа гъэсэныгъэрщ.

Ленинград къэрал университетым и юридическэ факультетым иджыри щеджэу (1952 - 1957 гъэхэм), Къалмыкъыр гъунэгъу яхуэхъуащ а зэманым хабзэр зыджу щыта цIыху цIэрыIуэхэу Черепахин Борис, Толстой Юрий, Иофф Олимпиад сымэ. Ахэр псори зэгъунэгъу зыщIыр иужькIэ Къалмыкъ Юрий гулъытэ ин зыхуищIыжа, урысей юрист нэхъ пашэхэм ящыщ Кони Анатолий и лэжьыгъэхэрт. Абыхэм я лъабжьэр законыр къыщыбгъэсэбэпкIэ лъэныкъуэ гуэрым и телъхьэу ущымыту, пэжым утетынырт - арат Къалмыкъми гъуэгугъэлъагъуэ хуэхъуар.

ЕджапIэ нэхъыщхьэр къиуха нэужь, Къэрэшей-Шэрджэсым и Хьэбэз районым и цIыхубэ хеящIэу илъэситIкIэ щылэжьауэ, ар Саратов дэт юридическэ институтым и аспирантурэм щIэтIысхьэжащ икIи илъэсищ дэкIри, а еджапIэ дыдэм граждан правэмкIэ и кафедрэм щылэжьэн щIидзащ. Ассистент къулыкъум къыщыщIэдзауэ унафэщIым деж щыщIэкIыжу, Къалмыкъыр абы илъэс 27-кIэ щылэжьащ. А зэманым къриубыдэу абы щIэныгъэм и доктору, кандидату пщIы бжыгъэхэр къыщIигъэкIащ, езым щIэныгъэ лэжьыгъэм хуищIа хэлъхьэныгъэмкIэ Урысейм и мызакъуэу, Совет Союзым хэта адрей республикэхэми къыщацIыхуат. Абы и студентхэмрэ аспирантхэмрэ иджыпсту щолажьэ Къэзахъстанми, Таджикистанми, Узбекистанми, Украинэми, Белорусми.

Къалмыкъым и кандидат, доктор лэжьыгъэхэр щIалэ дыдэу зэрыпхигъэкIыфам емылъытауэ, къэралым граждан правэмкIэ зэфIэкI яIэу нэхъ цIэрыIуэу ис IэщIагъэлIхэм и цIэр ябгъурыту жаIэрт. Апхуэдэхэт, псалъэм папщIэ, Грибанов Вениамин (МГУ), Красавчиков Октябрь (Свердловск юридическэ институт), Басин Брий (Къэзахъ къэрал университет), Ойгензихт Виктор (Таджик къэрал институт) сымэ.

Политикэм зэрыхыхьар Къалмыкъым къилъытэрт зэрымыщIэкIэ хъуа Iуэхуу. АрщхьэкIэ зи Iуэхум къызэрымыкIуэу хэзыщIыкI, лэжьыгъэр фIыуэ зылъагъу, зыхэтым и пэжагърэ IущагъкIэ къахэщ Юрий а гъуэгуанэм щхьэбжыгъэ къудейуэ техьатэкъым. Ар щылажьэ еджапIэ нэхъыщхьэм СССР-м и цIыхубэ депутат хъуну гуэр къигъэлъэгъуэну хуитыныгъэ щратым, зи дзыхь зрагъэзар Къалмыкърат. 1989 гъэм гъатхэпэм и 26-м ар СССР-м и цIыхубэ депутату хахри, и политикэ лэжьыгъэм, щIэныгъэ Iуэхум зэрыхэлIыфIыхьам хуэдэу дыдэу, хыхьащ.

А гъэ дыдэм и накъыгъэм цIыхубэ депутатхэм ирагъэкIуэкIа япэ зэхуэсым СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм зэхуэдэ хуитыныгъэхэр зиIэ палатитI хахащ, зым хыхьащ Къалмыкъыр - ар законодательствэмкIэ, законым тетынымрэ хабзэхэр хъумэнымкIэ комитетым и унафэщIым и къуэдзэ ящIащ, I990 гъэм и мазаем унафэщI къулыкъури къылъысащ.

Политикэм Къалмыкъ Юрий зэрыхэта илъэсийр (иримыкъупэу) Iуэху куэдкIэ гъэнщIауэ щытащ, нэхъыщхьэ дыдэу абыхэм езы Юрий къахигъэщхьэхукIыу щытар СССР-р щызэбгрылъэлъыжым ахэр зытелэжьахэрат. Къэралышхуэм иIэну хэщIыныгъэр нэхъ зэрагъэмэщIэным зи унафэщI комитетым къаруушхуэ ирихьэлIат - союз республикэхэмрэ центрымрэ зэрызэхущытыным теухуа актхэм, закон зэмылIэужьыгъуэ куэд къызэщIиубыдэу, ягъэхьэзырат. АрщхьэкIэ Къалмыкъым жиIэжырт а лэжьыгъэр, дауэ игу щIэмыхьэми, псыхэкIуадэ зэрыхъуар - абы щыгъуэм къекIуэкIа къарухэр нэхъ лъэрызехьэу къыщIэкIат.

Совет Союзым и Парламентым и комитетым и унафэщI къулыкъум Къалмыкъым къыхукIэлъыкIуэнкIэ хъуну щытащ СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и Союз Советым и унафэщI IэнатIэр - абы пхыкIыну 1990 гъэм и мэлыжьыхьым ар къагъэлъэгъуат. Хэхыныгъэм пхыкIыным IэIэту 8 къудей иримыкъужауэ аращ. Къэгъэлъэгъуапхъэщ Къалмыкъым апхуэдэ къулыкъур къызэрыхуагъэлъэгъуа къудейм пщIэ иIар къузэригъащIэр: депутатхэм я дежи юристхэм я хъуреягъми ар къыщалъытэрт. Абы къыгуэтхэм ящыщт юридическэ IуэхухэмкIэ къэралым щыпашэ Алексеев Сергей, Хохлов Станислав, Маковский Александр сымэ. СССР-р лъэлъэжа нэужь, абыхэм я гъусэу, Къалмыкъыр жыджэру хэтащ Урысей Федерацэм и актхэм я проектхэр гъэхьэзырынымрэ къэпщытэнымкIэ къэхутакIуэ центр къызэгъэпэщыным. ИужькIэ правэмкIэ Урысей школ къызэIуахащ, Москварэ Екатеринбургрэ и къудамэхэр щыIэу. I996 гъэм и кIэхэм къыщыщIэдзауэ Къалмыкъыр абы и ректор хъуащ. А еджапIитIыр къэзыгъэунэхуахэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ Урысей Федерацэм и Конституцэмрэ Граждан кодексымрэ гъэхьэзырыным.

1991 гъэм и кIэм Алексеевым Къалмыкъыр иригъэблагъэри, ПравэмкIэ къэхутакIуэ центрым и советым и унафэщIым и къуэдзэу ягъэуващ. Абы ар щылэжьащ 1993 гъэм и гъатхэпэм Урысей Федерацэм юстицэмкIэ и министрым и къалэнхэр игъэзэщIэну ирагъэблэгъэхункIэ. ШыщхьэуIу мазэм ар министрым и къулыкъум ягъэуващ. Ауэ а IэнатIэр Къалмыкъым езым и лъэIукIэ 1994 гъэм и дыгъэгъазэм къигъэнащ, Шэшэным дзэхэр зэрырагъэхьам и унафэм арэзы темыхъуэфу. Абы и фIэщ хъурт къару хэмыту, Iуэхур мамыру зэхэбгъэкIыфыну щытауэ.

Къыщалъхуа лъахэм пэIэщIэу и гъащIэм щыщ IыхьэфI игъэкIуащ Къалмыкъ Юрий, ауэ зэи игу ихуакъым и хэкужьыр. ЕджакIуэ щыкIуа илъэсхэм щегъэжьауэ, абы фIэгъэщIэгъуэну иджын щIидзат адыгэ лъэпкъым и тхыдэр. ИужькIэ игу къигъэкIыжу щытащ щыстудентым Ленинград Салтыков-Щедриным и цIэр зезыхьэ библиотекэм жэщыр хэкIуэтэху щIэсу зэрыщытар, шэрджэсхэм я гъащIэм, Кавказ зауэм теухуауэ ятхахэр (Берже А., Леонтович Ф., Люлье Л., Нэгумэ Шорэ, Тарнау Ф. сымэ я лэжьыгъэхэр) зэрыт журнал тIорысэхэмрэ зи тхылъымпIэхэр гъуэжь хъужыну хунэса тхылъхэмрэ щIиджыкIыу. «Си лъэпкъым нэхъ захуэ щымыIэу жысIэнукъым, ауэ дэтхэнэ цIыху тэмэмми хуэдэу, сыкъызыхэкIар фIыуэ солъагъу, согъэлъапIэ, сропагэ», - итхыгъат абы зэгуэрым.

1991 гъэм и накъыгъэм и хэкуэгъухэм ирагъэблагъэри, Налшык къалэм япэу зэхэта Дунейпсо шэрджэс зэхуэсым ар хэтат. Конгрессым Дунейпсо Адыгэ Хасэ къыщызэрагъэпэщат, абы и тхьэмадэу Къалмыкъыр щыхахат. Жэуаплыныгъэ зыпылъ а IэнатIэр зэман нэхъ гугъухэми Къалмыкъым щIыхь пылъу ирихьэкIащ, Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэм а зэманым щекIуэкIа политикэ Iуэхухэри зэпIэзэрыту иIыгъащ. Къалмыкъым и нэIэм щIэту Дунейпсо Адыгэ Хасэр зэщIигъэуIуат 1992 - 1993 гъэхэм Абхъазым щекIуэкIа Хэку зауэм кавказым ис лъэпкъхэр дэIэпыкъуэгъу зэрыщыхъуну къарур.

Къалмыкъ Юрий дунейм щехыжар 1997 гъэрщ. Абы и фэеплъыр яхъумэ адыгэ лъэпкъым.