«ЩIэуэ зэбгъащIэм и мащIэри щIэныгъэщ», жаIэ. ЩIэныгъэ дунейр апхуэдизкIэ гъунакъэншэщи, тIэкIу ухыхьамэ, адэкIэ щыIэр къыщIэбгъэщыну, укъызэмыплъэкIыжу укIуэтэну ухуейуэ узыIэпешэ, къыпхукъуигъэщри апхуэдизкIэ лъащIэншэщи, къыщIэбгъалъэ къэс нэхъыбэж къыкIэлъегъакIуэ, зымащIэ фIэкIа къыпхукъуимыгъэплъми, и щэхур къыуигъэтIэщIыну узэрешалIэ. ЩIэныгъэр псэм зэрыпыщIам пцIы хэлъкъым. КъэхутакIуэм къигъэIурыщIэ щIэныгъэр лъэпкъ псэкупсэ гъащIэм хущхъуэгъуэ зэрыхуэхъум, и зэхэщIыкIымрэ щIэжымрэ къызэриIэтым ар щыхьэт тохъуэ.
Адыгэм къыхэкIауэ щIэныгъэм и гъуэгу техьахэм ящыщу Щоджэн Iэсхьэд и цIэр зэхэзымыха куэд щы1э къыщ1эк1ынкъым. ИкIи, гъэщIэгъуэнращи, дэтхэнэми япэу къыхигъэщыр Щоджэным иригъэкIуэкI къэхутэныгъэхэм ар къызыхэкIа лъэпкъым и акъужь щабэр зэрытелъэщIыхьырщ, ахэр дунейпсо щIэныгъэм щызэIэпахми, ящитIагъэ фащэмкIэ къызэрыпцIыхурщ. Апхуэдэ зы лэжьыгъэшхуэшхуэщ биологие щIэныгъэхэмк1э доктор, Урысейм ЩIэныгъэхэмкIэ и академием, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием я академик, УФ-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Щоджэн Iэсхьэд иджыблагъэ дунейм къытригъэхьари.
«ГъащIэм и напэкIуэцIхэр» («Страницы жизни») – аращ зэреджэр тхылъыщIэм. НапэкIуэцI щихрэ хыщIрэ плIырэ хъу тхылъ фафIэшхуэм, пхъуантэм и кIуэцIым итыр къызэбгъэдзэкIыну узыхуэпIащIэ къыдэкIыгъуэ теплъафIэм къызэщIиубыдащ зытеухуакIэ зэщхьэщыкI икIи щхъуэкIэплъыкIыу зэхэлъ тхыгъэ гъэщIэгъуэн куэд: щIэныгъэ къэхутэныгъэхэр, егъэджэныгъэм епха гупсысэхэмрэ Iуэху еплъыкIэхэмрэ, жылагъуэм и зыужьыныгъэм, езы щIэныгъэлIыр къызыхэкIа лъэпкъым, адыгэм и тхыдэм теухуа лэжьыгъэхэр, гукъэкIыжхэр. ЖыпIэнурамэ, зы цIыху гъащIэм кърикIуамрэ щекIуэкIамрэ я щIэнгъуазэкIэ уеджэ хъунущ Щоджэным и IэдакъэщIэкIым.
Тхылъым ихуа тхыгъэхэр зэи-тIэуи дунейм къытехьащ, щIэныгъэлIхэм ялъэIэсащ, екIуэкI къэхутэныгъэхэми къыщагъэсэбэпащ. Ауэ а тхыгъэхэм мы къыдэкIыгъэм щагъуэта зэкIэлъыкIуэкIэм нэгъуэщIынэкIэ узрагъэплъ хъуащ: япэрауэ, щIэныгъэлIым и гупсысэкIэмрэ дуней лъагъукIэмрэ зэрызаужьа щIыкIэр яхыболъагъуэ, етIуанэрауэ, ахэр зи Iэужьым иджырей щIэныгъэм лъабжьэ хуэхъу советхэм я лъэхъэнэм щыIа Iуэху бгъэдыхьэкIэмрэ щIыкIэ-Iэмалхэмрэ иджыри зэрыгуащIафIэр, лъэ быдэкIи зэрыщытым тригъэчыныхьу, гупсысэхэр щIэрыщIэу зэкIэлъегъэкIуэж. НэгъуэщIу жыпIэмэ, еджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ зы жылэм къикIыкI къудамитIу зэрыщытыр, зыр щымыIэу адрейм зэрызимыужьынур къегъэлъагъуэ. ЦIыхур цIыху зыщIыр акъылщи, фащэ щызытIагъэр щIэныгъэщ, жеIэ.
Щоджэн Iэсхьэд и къалэмыпэм тхыгъэ 1350-м щIигъу къыщIэкIащ, монографие зыбжанэ итхащ, зэрыгъуазэ икIи зэреджэн тхылъхэр, методикэ чэнджэщхэр зэхигъэуващ. ЩIэныгъэлIым и къэхутэныгъэхэр щацIыхур ди щIыналъэм и закъуэкъым, ахэр тегъэщIапIэ куэд дыдэрэ ящI Инджылызым, Германием, Куржым, Хьиндым, Бразилием, нэгъуэщI щIыпIэхэм щыIэ къэхутакIуэхэм. Апхуэдиз лэжьыгъэр зы тхылъым, дауи, къыщыбгъэлъэгъуэныр IэнатIэ гугъущ, ауэ хэз щIагъуэ имыIэу, и лъабжьэри, и щхьэкIэри зыхуей хуэгъэзауэ Щоджэным абыхэм ящыщ куэдыр тхылъым щызэригъэуIуащ.
Тхылъым пэублэ хуэхъуащ «ЦIыху къызыхэзыщIыкIыжамрэ тхылъым теухуа гупсысэхэмрэ» фIэщыгъэ гъэщIэгъуэн зиIэ, Алексеенкэ Еленэ и тхыгъэр. Абдеж хьэлэмэт дыдэу къыщыIуэтащ Щоджэн IэсхьэдкIэ зэджэ щIэныгъэлIыр зыхуэдэмрэ зыщыщымрэ, и акъылымрэ къэухьымрэ здынэсыр, и зэфIэкIым къиубыдыр зыхуэдизыр. Илъэс 80-м щхьэдэбэкъухауэ гъащIэм иджыри жану кIуэцIрыкI адыгэлIыр зыр зым иужь иту зэкIэлъигъакIуэ и махуэхэми илъэсхэми зыщыIууэ лъэпощхьэпохэм цIыхугъэм и жыпхъэм иту, екIуу къызэрыхэкIыфыр, сыт щыгъуи щыпкъагъэ хэлъу и дунейр зэрихьыр абы IупщIу къыхэщащ. Апхуэдэ дыдэу гуимыхужщ Баранов Владимир «Дерс къызыхэпх хъуну гъащIэ роман» тхыгъэмрэ Туманьян Наталье «ЦIыху нэсщ икIи гуащIафIэщ» зифIища очеркымрэ.
«Псым хэлъ мывитIрэ пэт зоунтIэIу», жаIэ адыгэхэм. Щоджэным и гъащIэр Iуэхугъуэ телъыджэ куэдкIэ гъэнщIауэ зэрыкIуам, абы нэсэIуасэ къыщыхуэхъуа цIыхухэм ар телъыджэ къазэрыщыхъуам, сыт щыгъуи зэпIэзэрыту и гъащIэр къызэрихьам теухуащ а тхыгъэхэр. Абыхэм къыбгурагъаIуэ Щоджэн Iэсхьэд зэрыщIэныгъэлэжь цIэрыIуэм хуэдэу, цIыху губзыгъэу, егъэджакIуэ Iэзэу, гъэсакIуэ Iущу, ныбжьэгъу пэжу, Iыхьлы гумащIэу зэрыщытыр. И цIыхугъэ лъагэм узыIэпимышэу, и щIэныгъэм и гупэр цIыхухэм яхуэмыгъэзауэ щытамэ, фIэщщIыгъуейщ абы щIэныгъэхэмкIэ кандидат 32-рэ доктору нэрыбгибгъурэ хуэгъэхьэзырыну. Языхэзри Щоджэным и гупсысэхэм, и Iуэху еплъыкIэхэм я лъагъуэхэш, абы и Iуэху щIэкIэм и щапхъэ хъуащ.
Апхуэдэу «ГъащIэм и напэкIуэцIхэр» тхылъым щIэныгъэлIым и гъащIэ гъуэгуанэр лъэбакъуэ-лъэбакъуэкIэрэ зэхэхауэ къыщыгъэлъэгъуа тхыгъи итщ. «Зы илъэсым зы илъэсыр кIэлъыкIуэу» зыфIища едзыгъуэм махуэгъэпсу зэтехауэ щIэныгъэлIым къигъэщIа гъащIэр щызэкIэлъыгъэкIуащ, арыххэуи, щIэныгъэм и антропологиекIэ зэджэ унэтIыныгъэми хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ.
АдэкIэ Щоджэным иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм, щIэныгъэм щIэуэ хилъхьахэм ехьэлIа тхыгъэхэр щызэкIэлъыгъэкIуащ. ЩIым елэжьыным, жыг гъэкIыным, дыкъэзыухъуреихь дунейр зыхуей хуэзэу зехьэным теухуа а тхыгъэхэр биологие щIэныгъэм дежкIэ налкъутналмэсщ, щIэ зимыIэ хъугъуэфIыгъуэщ.
Тхылъыр щIэныгъэ къыдэкIыгъуэу къэплъытэ хъунут, ауэ ар къэзыщтэнум нэгъуэщI гуэрхэр къилъыхъуэнкIэ зэрыхъунуми Щоджэныр зэрегупсысам шэч хэлъкъым. УдимыхьэхынкIэ Iэмал иIэкъым лъэпкъымрэ унагъуэмрэ ятеухуауэ абы ихуа Iыхьэм хиубыдэ тхыгъэхэм. Хьэлэмэтращи, зэхэмыхьэ хуэдэу къыпщыхъуми, лIакъуэ хъыбархэри къэхутэныгъэ лэжьыгъэм пэджэжу щытщ. КъызыхэкIа унагъуэр щIым елэжьу, хадэ ягъэкIыу, мэкъумэш зэрахьэу зэрыщытар къыщиIуатэкIэ, абы къыхиха щIэныгъэр иужькIэ гъащIэм IэнатIэ нэхъыщхьэ щыхуэхъуа IэщIагъэм лъабжьэ быдэ зэращIар къахыумылъэгъуэнкIэ Iэмал имыIэу къэIуэтащ. Удехьэх Едэпсыкъуей адыгэ къуажэжьым и лъэпкъыжьхэм ящыщ Щоджэнхэ я лIакъуэ жыгыр зэрызэхэгъэувам, илъэс щищ зи ныбжь лIакъуэм къахэхъуамрэ яхэщIамрэ зы цIыху къэмынэу къызэщIегъэубыда зэрыхъуам. Абы къыхешыжри, Щоджэным унагъуэр зэрылъапсэр, ар лъэпкъым и къежьапIэу зэрыщытым тригъэчыныхьу къэзылъхуахэмрэ къыдалъхуахэмрэ ятопсэлъыхь.
«Зи лъабжьэр быдэм, и щхьэпэр Iувщ», жыхуаIэр пэжщ. Адыгэ академикым и IэдакъэщIэкIым ущыхэплъэкIэ, насыпыфIэу зэрызилъытэжыр, и гъащIэр купщIафIэу зэрыщытым зэрыщыгуфIыкIыр зыхыбощIэ. А гушхуэныгъэр тхылъыр къэзыщтэм къылъэмыIэсынкIэ, ар щIэнгъуазэу, лъэпкъ тхылъу, къэхутэныгъэу зэрызэхэлъми и фIагъ къемыкIынкIэ Iэмал иIэкъым.
ТхылъыщIэр – дунеищIэщ. Щоджэным и гуащIэшхуэ зрихьэлIа мы тхылъыр нэхъыжьым нэхъыщIэхэм зэрызахуигъазэ псалъэ лIэужьыгъуэщ, жыпIэмэ щыуагъэ хъуну къыщIэкIынкъым. ЦIыхум унагъуэ щIызэригъэпэщри, ар щIэблэкIэ щIэхъуапсэри лъэужьыншэрэ къупщхьэншэрэ мыхъун папщIэщ, и цIэр къэкIуэну лъэхъэнэхэм хэмыкIуэдэжын щхьэкIэщ. Мы тхылъым къыщыIуэтар зы цIыху и псэукIамрэ къикIуа гъуэгуанэмрэ арауэ щыт пэтми, лъэпкъым и щIалэгъуалэр дахэу дунейм тетыну, адыгагъэр зэрахьэну, цIыхугъэмрэ щIэныгъэмрэ иригъуэзэну къыхуреджэ. Ар зэхэзыщIыкIын щIэблэ адыгэм зэраIэми, щIэныгъэм дунеищIэ куэд къызэрыщызэIуахыфынуми абы зымащIэкIэ шэч къытрихьэркъым.
Лъэпкъыр зэрыгушхуэ Щоджэн Iэсхьэд и щIэныгъэ дунейр къыщыгъэлъэгъуа хъуа «ГъащIэм и напэкIуэцIхэр» тхылъыр абы илэжьа псом я IэтащхьэIулIэж хуэдэу къэлъагъуэми, къалэмыр жанщ, иджыри мэгупсысэ, мэлъыхъуэ, къызэригъуэтми шэч хэлъкъым. Гупсысэм нэхъ лъапIэ щыIэкъыми, къызыхэкIа лъэпкъым а лъапIэныгъэмкIэ къыхуэупсэу дяпэ иджыри илъэс куэдкIэ итынуи ди гуапэщ.
