Лондон, щIэныгъэ дэфтэрхэр щахъумэ и архивым щIэлъщ пащтыхь Аннэ и быдапIэм щыIа механик Милль Генри 1714 гъэм иратауэ щыта патент тхылъ гъэщIэгъуэн. Абы итщ хьэрфхэр зэкIэлъхьэужьу зытх Iэмэпсымэм и лэжьэкIэр. Къигупсыса зэрытхэ машинэм и щапхъэрэ и чертёжхэмрэ пащтыхь быдапIэм щагъэунэхуну утыку къищIауэ щытащ Милль. ИкIэм-икIэжым ар сэбэп пылъу къагъэсэбэпакъым, зрытрагъэууэ яIа мыхъумэ. Пащтыхь гуащэм Iэмэпсымэм хилъэгъуакъым щIэщыгъуагъ гуэр, абы къыхэкIыуи, унафэ ищIакъым нэхъыбэу къыщIагъэкIыну. Ауэрэ, зэрытхэ машинэр зыщIэлъа гъэмахуэ унэм мафIэс къыщыхъури, ар щIисхьауэ щытащ. Механизмым и лэжьэкIэр зэпкъырыхауэ къыщыгъэлъэгъуа тхылъымпIэхэри хъума хъуатэкъыми, япэ зэрытхэ Iэмэпсымэр къызыхэщIыкIауэ щыта къудейри IупщIкъым.
Тхыбзэ къагупсыса нэужь, хьэрфхэмрэ дамыгъэхэмрэ тхылъымпIэм тептхэныр кIыхьлIыхьт. Куэдым ар къатехьэлъэрт. Уеблэмэ къежьащ IэщIагъэ щхьэхуэ – тхыгъэхэр къэзыщып. Ар пщIэ зиIэ IэщIагъэуи къалъытэрт.
Ауэ щыхъукIи, тхыбзэр цIыху гъащIэм къыхыхьапэри, ар Iэмал зимыIэ Iуэхугъуэ хъуащ. 1808 гъэм итальян Турри Пеллегрино къигупсысащ зэрытхэ машинэ. Ауэ Милль ейми хуэдэу, ар зэрыхъур зы машинэ закъуэт. Къэзыгупсысар дунейм ехыжа нэужь, абы ищIари хъыбарыншэ хъуащ.
1850 гъэм инджылыз Уитстон Чарльз зэрытхэ машинэу щы зэпкърилъхьащ. Ауэ ахэр игъэбэгъуэн гугъи иIакъым. 1868 гъэм мэкъуауэгъуэм и 23-м американ Шоулз Кристофер зэрытхэ машинэ къигупсысри, абы и патенти зэригъэпэщыжащ. ИлъэсихкIэ механизмым елэжьщ иригъэфIакIуэри, «Ремингтон №I» фIэщыгъэр иIэу къыдигъэкIащ. ИужькIэ мэкъуауэгъуэм и 23-р зэрытхэ машинэм и махуэуи ягъэувыжащ. «Ремингтон»-р куэду къыдагъэкIын щIадза япэ зэрытхэ машинэщ.
Япэ зэрытхэ машинэхэр егъэлеяуэ лъапIэт – доллари 125-рэ и уасэт. Къэзыщэхуфри, мылъкуфI зиIэхэрт. Нэхъапэхэм тхакIуэхэм дзыхь хуащIыртэкъым апхуэдэ зэрытхэ Iэмэпсымэхэм. Япэу абы я фIагъыр къэзылъытар Твен Маркщ. Абы и «Том Сойер»-р машинэкIэ тедза япэ тхыгъэщ. Уеблэмэ езы тхакIуэм и мылъкуи хилъхьэрт зэрытхэ машинэхэр къыщIэгъэкIыным.
Урыс тхакIуэхэм ящыщу зэрытхэ машинэр япэу зыIэрызыгъэхьар Толстой Левщ. XX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм ар зыщылажьэ пэшым «Ремингтон» щIигъэуват. «Хьэжы-Мурат» повестым и иужьрей Iыхьэр абыкIэ тридзауэ щытащ.
Урыс инженер Алисов Михаил зэригъэпэщащ зэрытхэ машинэм и модель. XIX лIыщIыгъуэм цIэрыIуэ хъуащ абы и Iэмэпсымэр, дунейпсо зэпеуэхэм тыгъэхэр къыщихьу. Ауэ щэхуакIуэхэм машинэр яфIэлъапIэти, щIэупщIэшхуи иIакъым. Абы къыхэкIыуи, куэду къыщIагъэкIакъым зэрытхэ Iэмэпсымэр. Урысейм хамэ къэралхэм зэрытхэ машинэм и механизмыр къришырти, клавиатурэм тет шрифтхэр зэрахъуэкIыжырт.
Ди къэралым зэрытхэ машинэхэр езым къыдигъэкIыу щIидзащ 1928 гъэм. Къэзаным къыщыдагъэкIырт «Яналиф» машинэхэр, инженер Шейгали Аскар къигупсысахэр. Нэхъ иужькIэ къагъэсэбэп хъуащ «Украина», «Башкирия» «Москва», «Любава», «Ятрань» зэрытхэ машинэхэр. Хамэ къэралхэм къыщыщIагъэкIхэм щыщу къашэрт «Оптима», «Роботрон», «Эрика». ЛицензэкIэ ди къэралым къыщыдэкIырт Германием къыщагупсыса «Олимпия» зэрытхэ машинэр.
Урысейм зэрытхэ машинэхэр къыщащэху хъуртэкъым цIыху щхьэхуэхэм. Къащэху хъужыкъуэми, КГБ-м хуит зыкъригъэщIын хуейт. Зэрытхэ машинэ зыщIэт IуэхущIапIэхэми а Iэмэпсымэм ирилэжьэну хуитхэр щхьэхуэт. Апхуэдэу екIуэкIащ зыкъомрэ. 1978 гъэм «Москва» зэрытхэ машинэр къыщIагъэкIын щIадзэри, ар дэтхэнэми къищэхуну хуит хъуащ. Машинэм и уасэт соми 135-рэ.
СССР-м секретарь-машинисткэу IуэхущIапIэхэм ущылэжьэн папщIэ абыкIэ курс щхьэхуэ къэбухын, экзамен птыуэ, диплом зыIэрыбгъэхьэжын хуейт. А зэманым секретарь-машинистхэу лажьэр бзылъхугъэхэрт. Бзылъхугъэхэм ар къатехьэлъэрт – куэдрэ тха нэужь, я Iэпхъуамбэхэр игъэузырти.
1935 гъэм США-м щащIауэ ящэн щIадзащ «Электроматик» электрическэ зэрытхэ машинэр. Иджы тхэным къару ехьэлIэн хуейтэкъым. Совет Союзым электрическэ зэрытхэ машинэхэр къыщыщIэгъэкIыныр щаублар Хэку зауэшхуэр иуха нэужьщ. XX лIэщIыгъуэм и кум IуэхущIапIэ щIагъуэ щыIэтэкъым зэрытхэ Iэмэпсымэр къыщамыгъэсэбэпу.
2011 гъэм и мэлыжьыхьым Индием, Мумбай, щызэхуащIыжащ зэрытхэ машинэ къыщIэзыгъэкI IуэхущIапIэ. Абы щыгъуэ ягъэхъыбарат иужьрей зэрытхэ машинэ заводыр зэхуащIауэ. Ауэ… 2012 гъэм и щэкIуэгъуэм Великобританием къыщыщIагъэкIащ «ИпэжыпIэкIэ иужьрей» зыфIаща зэрытхэ машинэ. Пэжщ, абы иритхэнIауэ хуэныкъуэжакъым - Лондон щIэныгъэмкIэ и музейм тыгъэ хуащIауэ аращ.
