Къыздэлажьэ щIалэм и стIолыщхьэм телът Котляровхэ Викторрэ Мариерэ къыдагъэкIа «Неповторимый Нальчик» тхылъыр. ТхьэмахуитI хуэдэ дэкIауэ, тхылъыр зэрытелъти, сыблэкI пэтрэ сыщIоупщIэ:
- Ухунэмысу арагъэнщ уеджэну?
- Тхылъым зэи, тIэуи седжащ, къытезгъэзэжурэ щIызопщытыкI, седжэхуи си нэр къысхутехыркъым.
Апхуэдэ жэуапым и ужькIэ, си лэжьэгъу щIалэщIэм «Северный Кавказ» газетым и къыдэкIыгъуэщIэр къысхуеший. Абы тетщ Котляров зэщхьэгъусэхэм яхуэгъэза «СыпсэухукIэ Тхьэ сыфхуелъэIунущ» тхыгъэр. Мис абы щыщ псалъэуха зыбжанэ: «ЩэкIуэгъуэм инсульт къызэуащ. КъэскIухьыныр къэгъэнауэ, зызгъэхъеи, сыпсалъи хъуртэкъым икIи седжэфыртэкъым. Абы хэту си Iыхьлы щIалэ цIыкIум фи тхылъыр къысхуихьащ. АпхуэдизкIэ абы сыдихьэхауэ седжати, си узри сщыгъупщэжат. Си сабиигъуэм сыхэфшэжащ, си щIалэгъуэр сигу къэвгъэкIыжащ. Сыту куэди къэсщIа! Фи тхылъыр сэ сщыщ Iыхьэщ, сыту куэдыщэкIэ къызэпха сэ ар! Сыту лъагъуныгъэшхуэ хэлъу фтха мы тхылъыр. Ар дэтхэнэ псалъэухами, сурэтми хыболъагъуэ. Сэ си нэгу къыщIэзгъэхьэжащ зауэ нэужь уэрамхэр, а лъэхъэнэм епха куэд. Ар егъэлеящ! Сэ си гъащIэм куэд щыслъэгъуащ, ауэ Налшык хуэдэ срихьэлIакъым, пэжу, абы хуэдэ щыIэкъым!».
Тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIыр Кузьмина Нинэт. Ар I94I гъэм Налшык къыщалъхуат, 5-нэ курыт школыр къиухат, I960 гъэм комсомол путевкэкIэ Ангарск кIуэри, иужькIэ Москва областым Iэпхъуат.
- Пэжыр жысIэнщи, тхыгъэм сыщеджэм си гур къигуфIыкIат, апхуэдэ щIэджыкIакIуэ набдзэгубдзаплъэхэр зэрыщыIэжым щхьэкIэ, етIуанэрауэ, сэ хуабжьу пщIэ зыхуэсщI цIыхухэм ди къалэм хуэфэщэн тхылъ я Iэдакъэ къыщIэкIат, - етхыж щIэныгъэлI Думэн Хьэсэн. - Марие щызэзгъэцIыхуар I994 гъэращ, «Эль-Фа» тхылъ тедзапIэм «Вдали от Родины» тхылъыр къыщыщыдэзгъэкIам редактору щытар Мариещ. Мис абы щегъэжьауэ сыщыгъуазэщ зэщхьэгъусэхэм я лэжьыгъэм.
Котляровхэращ «Кавказский литературно-исторический Олимп» тхылъ сериер къыдэгъэкIын щIэзыдзар. Абы фIаща цIэ дахэм и мызакъуэу, жанр зэмылIэужьыгъуэхэм ит тхыгъэхэм, цIыхубэм ямыщIэ, нэхъ куууэ хэзыщIыкIхэри зыщымыгъуазэ, республикэм ис лъэпкъхэм я тхыдэм, литературэм щыщ хъугъуэфIыгъуэ куэд къызэIуах.
I999 гъэм Котляровхэ Мариерэ Викторрэ «Полиграфсервис и Т» тхылъ тедзапIэщIэр къызэрагъэпэщ, 2005 гъэм «Котляровхэ я тхылъ тедзапIэм» и бжэхэр къызэIуех. Абыхэм зыхуагъэувыжа къалэныр къызэрыгуэкIтэкъым – монографиехэмрэ щIыналъэм щыцIэрыIуэ щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэхэмрэ къыдагъэкIкIэрэ Кавказ Ищхъэрэм зы щэнхабзэ утыкушхуэ къыщызэрагъэпэщыну арат.
Уней тхылъ тедзапIэм хузэфIэкIащ ар. УнафэщI, редактор, художник, верстальщик, корректор фIэкIа щымылажьэу тхылъ къыдэгъэкIыным пыщIа гугъуехь псори я пщэ далъхьэжри, я щхьэ ягъэпсэужын къудейракъым яхузэфIэкIар, атIэ тхылъ Iуэхум пыщIахэм я деж увыпIэ щхьэхуэ щызрагъэгъуэтащ, уеблэмэ, пашэ щыхъуащ. Монографие, генеалогие лэжьыгъэхэр, историко-этнографие къэхутэныгъэхэр, архив тхыгъэхэр, сериеу зэхэт къыдэкIыгъуэ бжыгъэншэхэр - «Города и селения КБР: история малой родины», «Кабарда: страницы прошлого», «Балкария: страницы прошлого», «Возвращение», «Кавказ».
«Города и селения КБР: история малой родины» тхылъым хиубыдэу къыдэкIащ: «Шэджэм ЕтIуанэ», «Шэрэдж Ищхъэрэ», «Новая Балкария», «Джэрмэншык», «Къулъкъужын Ищхъэрэ», «Дыгулыбгъуей», «Майский», «Урожайнэ» тхылъхэр, къуажэхэм я тхыдэм теухуахэр. Нэхъ пасэу, совет лъэхъэнэм, республикэм и Правительствэм щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым унафэ хуищIауэ щытат Къэбэрдей-Балъкъэрым и жылэжьхэм я тхыдэр зэфIигъэувэжыну. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, апхуэдэ тхылъ къыдэкIатэкъым. А щыщIэныгъэр Котляровхэ я тхылъ тедзапIэм егъэзэкIуэж. «Страницы прошлого» сериери КъБР-м ис лъэпкъхэм ятеухуа тхыгъэхэмкIэ гъэнщIащ, ари ящыщщ тхылъ тедзапIэм лъэпкъхэм я тхыдэр зэфIэгъэувэжынымкIэ зэфIиха лэжьыгъэшхуэм.
Мы къедбжэкIа къудейхэр щыхьэт тохъуэ тхылъ къыдэзыгъэкI зэщхьэгъусэхэм я цIэр республикэ тхыдэм къызэрыхэнэнум. Абы и мызакъуэу Мариерэ Викторрэ езыхэм я Iэдакъэ къыщIэкIахэмкIи цIэрыIуэ хъуат блэкIа лIэщIыгъуэм и пщIей гъэхэм. ЩIалэхэмрэ пщащэхэмрэ ятеухуа очеркхэр, щIалэгъуалэ зэгухьэныгъэм и тхыдэр зэрыхуа «Юности горячие сердца», «Строим страну – строим себя», «Сигнал вечности», «На молодости – главные дела» тхылъхэм я деж къыщожьэ иужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым цIэрыIуэ щыхъуа цIыхушхуэхэм я IуэхущIафэхэри. Ахэр зытетхыхьа лIыхъужьхэр зэзыпхыр я лъэпкъ зэхэщIыкIым, а лъэхъэнэм зэрыхэпсэукIам я закъуэкъым, атIэ я щIэныгъэрэ зэфIэкIкIэ зрагъэхъулIахэр иджырейхэм я деж къызэрахьэсырщ, гъуазэ зэрыхъурщ. Апхуэдэ лэжьыгъэщ «Адыги: сердца и судьбы», «Ты создал мир. И он велик. Книга о поэте Али Шогенцукове», «Я тот, кто будет… Книга о ректоре Владимире Тлостанове», нэгъуэщIхэри.
2004 гъэм щегъэжьауэ Котляров зэщхьэгъусэхэм къыдагъэкIын щIадзащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыуэпс телъыджэм теухуа художественно-документальнэ сурэтылъэхэр. Абыхэм ущеплъкIэ умыгъэщIэгъуэн плъэкIыркъым, сурэтхэмкIэ тхыдэ, этнографие щхьэхуэныгъэхэр, адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ я хабзэхэр къызэрагъэлъэгъуэфар, уеблэмэ лъэпкъыпсэр нэхъ куууэ зыхэпщIэнымкIэ а лэжьыгъэхэр сэбэпышхуэ зэрыхъур.
Котляровэ Мариерэ и щхьэгъусэ Викторрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщалъхуащ, щIэныгъэ щызрагъэгъуэтащ, щопсэу. Абыхэм ди лъахэм хуаIэ лъагъуныгъэмрэ Кавказ лъэпкъхэм хуащIа лэжьыгъэхэмрэ я уасэр зэхэпщIыкIыу, фIыщIэ хэха яхуэщIыпхъэщ. Абыхэм я IэдакъэщIэкI куэд ди лъэпкъ щэнхабзэм и Iыхьэ лъапIэ хъуащ.
