ЕтIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм адыгэ щIэныгъэр зэфIэувэным жыджэру хэлэжьыхьахэм ящыщ зыщ Сыихъу Сэфарбий (I887-I966 гъгъ.). Абы и гъащIэмрэ лэжьыгъэмрэ къызэрекIуэкIар зэхуихьэсыжащ щIэныгъэрылажьэ ХьэкIуащэ Мадинэ.
Анэдэлъхубзэм и тхыдэм и мыхьэнэр куууэ къэзыгъэлъэгъуа узэщIакIуэм абы алфавит хузэхилъхьащ, адыгэбзэм и алыфбейр зэригъэпэщащ, зэреджэ тхылъхэр къыдигъэкIащ, адыгэ щIэныгъэм, псэукIэм, хабзэхэм ятеухуа тхыгъэ зыбжанэ итхащ. Еш зымыщIэ узэщIакIуэ, публицист икIи япэ совет ежапIэхэм я къызэгъэпэщакIуэ Сыихъум и гъащIэр зэрыщыту къызыхэкIа адыгэ лъэпкъым щIэныгъэ етыным тригъэкIуэдащ.
Сыихъу Сэфарбий Хьэцуц и къуэр Кубань областым хыхьэ Гуащэхьэблэ къуажэм I887 гъэм накъыгъэм и 4-м къызэрыгуэкI мэкъумэшыщIэ унагъуэм къыщалъхуащ. ЩIэныгъэм и мыхьэнэр пасэу къызыгурыIуа и адэм щIалэр, унагъуэр зыхэт тхьэмыщкIагъэхэм щхьэкIи къимыгъанэу, Мейкъуапэ дэт бгырыс еджапIэм I899 гъэм щIегъэтIысхьэ. ЕхъулIэныгъэфIхэр иIэу ар къиуха нэужь, I907 гъэм еджакIуэ макIуэ егъэджакIуэхэр щагъэхьэзыр Кубань семинарием. Кавказ Ищхъэрэм и еджапIэ нэхъыфIхэм ящыщ зым Сыихъум урысыбзэмрэ литературэмрэ куууэ щеджэ, щIэныгъэфI щызэрегъэгъуэт.
А еджапIэр къызэриухыу Сыихъур илъэс зытIущкIэ къуажэ егъэджакIуэу лэжьащ. ЩIэныгъэншагъэм и лъэпкъым къыхуихьыну насыпыншагъэм иригузавэрт ар, абы и зэранкIэ лъэпкъ кIуэдыр абы къызэрыхуэкIуэнур къыгуроIуэ. А илъэсхэм ар ерыщу иужь йохьэ и анэдэлъхубзэм алфавит хузэхилъхьэну, адыгэхэм папщIэ еджапIэхэр къызэIуихыну. Абы иригъэкIуэкI лэжьыгъэм щIагъыбзэ къыхэзыгъуэта лъахэ унафэщIхэм ар адыгэ къуажэм къыдагъэкIри, егъэджакIуэу къэзакъ станицэм ягъакIуэ. И щIэныгъэм пищэн и мураду иужьыIуэкIэ пединститутым щIотIысхьэ, ауэ еджапщIэр зэрыхуэмытым къыхэкIкIэ, абы ар къигъэнэн хуей мэхъу.
Иригъэжьа лэжьыгъэм я щIыIужкIэ, Сыихъум а илъэсхэм жылагъуэ Iуэху инхэр ирегъэкIуэкI. Революцэм и пэ къыдэкIыу щыта «Кубанские ведомости», «Казачий листок», «Кубанская школа», «Майкопское эхо», «Мусульманская газета» журналхэмрэ газетхэмрэ абы тхыгъэ зыбжанэ къытрырегъадзэ. Ахэр нэхъыбэу зытеухуауэ щытар лъэпкъ щIэныгъэм и щытыкIэмрэ и къызэгъэпэщыкIэ хъунумрэщ, пащтыхь къэралыгъуэм лъэпкъ цIыкIухэм теухуауэ Iуэху фIей зэрихьэхэрщ, ахэр зыхэт кIыфIыгъэмрэ дэкъузэныгъэмрэ къыщIэгъэщынырщ.
Сталин и щхьэзакъуэ унафэм и зэманхэм Сыихъум залымыгъэ икIэ къыкIэлъызэрахьэ, ар ягъэтIыс. А илъэсхэм ар Къэбэрдей-Балъкъэр, Адыгей областхэр зэзыгъэпэщахэм яхэтащ, Бгырыс исполкомым и тхьэмадэу щытащ, Адыгэисполкомым и тхьэмадэм и къуэдзэу лэжьащ, Адыгей областым щIэныгъэмкIэ и къудамэм и унафэщI къалэныр зэрихьащ. Сыихъур округым, областхэм щекIуэкI съездхэм куэдрэ хэтащ, советхэм я I0-нэ союзпсо зэIущIэм, I922 гъэм зэхэтам, и уэчылу щытащ. А зэманым щIэныгъэлIым и фIыгъэкIэ къыдэкIащ «Шэрджэсыбзэм и алыфбейр», анэдэлъхубзэкIэ зэджэн тхылъхэр, Троицкэ З., Урыкаевэ Е. ягъусэу къыдегъэкI «Урысыбзэр бгырыс еджапIэм» тхылъыр, абы и щIыIужкIэ Адыгейм и тхыдэм, лъэпкъ IуэрыIуатэм ятеухуауэ щыIэхэр зэхуехьэс, ахэм йолэжь.
Сыихъум пхужымыIэну тхыгъэ куэд къыщIэнащ. КъыдэкIауэ къэна очерк, зэрырагъаджэ тхылъ, методикэ пособие хуэдэхэм нэмыщI, абы и архивым къыхэнащ Iэрытх куэд. Абыхэм яхэтщ рассказхэр, IуэрыIуатэм щыщу зэлэжьыжахэр, адыгэ цIыху пэрытхэм ятеухуауэ езым и гукъэкIыжхэр. А зэманым къыдэкIа абы и тхыгъэхэм щIыпIэ нэхъ ин щызубыдыр публицистикэрщ. Ахэр нэхъыбэу зытеухуар адыгэхэм я еджапIэ къызэIухынырщ. ЕгъэджакIуэ пэрыт куэд и телъхьэу щыт пэтми, бгырысхэр урыс щIыным теухуауэ Урысейм иригъэкIуэкI политикэ гущIэгъуншэм и зэранкIэ а лэжьыгъэхэр къызэтеувыIащ. А Iуэхум хэлъ гъэпцIагъэхэр къыщIэзыгъэщ а тхыгъэхэр ихуащ «ПэщIэдзэ еджапIэхэм я щытыкIэ» тхылъым. ЗэхъуэкIыныгъэхэр зыхуэунэтIауэ щытар бгырыс лъэпкъхэм я псэукIи, щытыкIи зыуи къизымыдзэ, ахэр урыс щIыным хуэгъэпса политикэрщ. Ар зэрымыпэжыр псоми нэрылъагъу ящыщIын, ерыщу пэщIэтын хуейт.
Пащтыхьым иригъэкIуэкI а политикэ мыхъумыщIэр пхызыгъэкIыну иужь итхэм ящыщ зым и IуэхущIафэ фIейхэр Сыихъум и тхыгъэхэм къыщыщIегъэщ. Абы и Iуэху еплъыкIэхэр имыдэу, и тхыгъэм абы щегъэбелджылы лъэпкъ еджапIэм и щытыкIэм теухуа и гупсысэхэр. Абы узэщIакIуэм щыжиIэхэм лъабжьэ хуищIыр дунейпсо педагогикэмрэ еджапIэхэм я лэжьэкIэмрэ теухуауэ I7-нэ лIэщIыгъуэм псэуа чех еджагъэшхуэ Ян Амос Коменскэм и къэхутэныгъэхэрщ. ПыухыкIауэ жыпIэмэ, адыгэ узэщIакIуэм абыхэм ящыщу къыхихыр пэщIэдзэ щIэныгъэ анэдэлъхубзэкIэ сабийм етын зэрыхуейрщ, къэхъу щIэблэщIэм гущIэгъу хэлъу, и лъэпкъымрэ и хэкумрэ лъагъуныгъэ хуиIэу зыгъэсэн еджапIэ къызэгъэпэщынырщ, зыхуэмыфащэ цIыху егъэджакIуэ IэщIагъэм бгъэдэмыгъэхьэнырщ.
Урыс къэралыгъуэм Кавказыр зэрыхэтрэ илъэс 50 зэрырикъум теухуауэ абы итха и лэжьыгъэхэм узыгъэгуфIэн хилъагъуэркъым. Жэуапу абы иритар нэхъ наIуэу хыболъагъуэ щIагъыбзэ зыщIэлъ абы и тхыгъэм къыщиIэтахэм. Сыихъум къызэрилъытэмкIэ, «Щэнхабзэ зиIэ къэралыгъуэм илъэс 50-м нэблагъэ бгырысхэм щыдгъэщIа щхьэкIэ, абы дэ зыри къытхуищIакъым, зыгуэрхэр къыдитами, абы мыхъумыщIагъэу къытхуихьар нэхъыбэщ, фIыуэ къытхуихьам нэхърэ». Абы къыхэкIкIи щIэныгъэлIым къегъэув икIэщIыпIэкIэ «лъэпкъ зеиншэ» адыгэхэм я щIэныгъэр къэIэтын хуейуэ.
Кавказ зауэр зэриухрэ и лъэпкъыр и пэкIэ кIуэтэным и пIэкIэ и ипIэ къызэринар, хэбгъэзыхьмэ, и лъэр нэхъ зэрыщIэхуар сыт Сыихъум зыхилъагъуэр? Адэ япэ щIыкIэ сыт абы лъэпкъхэм, пыухыкIауэ адыгэхэм, я пщэдейм щIэныгъэм мыхьэнэ щиIар? Лъэпкъ щIэныгъэм сыт хуэдэ купщIэ абы щIилъхьэр? Зызыужьа адрей лъэпкъхэм якIуа а гъуэгур къилъытэкIэрэ, просветительхэм я IуэхуеплъыкIэм тет Сыихъум мыр етх: «Зи щIэныгъэр нэхъ лъагэ икIи нэсу къызэгъэпэща лъэпкъым и гъащIэр зыхуей-зыхуэфIкIи и гурыщIэкIи нэхъ къулейщ… ЩIэныгъэм цIыхум и къулыкъур нэхъ псынщIэ, гурыIуэгъуэ, къару нэхъ щIэлъ ещI, кIыфIыгъэр цIыху мелуанхэр зыIэщIэзылъхьэ тало узым нэхърэ нэхъ шынагъуэщ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, а узыфэр пIалъэкIэ къакIуэмэ, кIыфIыгъэр сыт щыгъуи абы щIыгъущ». Езым и лъэпкъыр а щIэныгъэм щIыхуейр, лъэпкъхэм ят дунейпсо экзаменым зы щы цIыкIу нэхъ мыхъуми къыщихьу дунейм гъащIэ зэрыщиIэр игъэнэхуэн щхьэкIэ.
И лъэпкъым и къыкIэрыхуныгъэр Сыихъум щелъагъур: япэрауэ, пащтыхь къэралыгъуэм иригъэкIуэкI хъунщIэ, адрей лъэпкъхэр зэригъэкIуэдын политикэ пхэнжым, етIуанэрауэ, езы бгырысхэм я къыкIэрыхуныгъэрщ, ахэм яку зэгурыIуэныгъэ зэрыдэмылъырщ, къапэщыт зэдей Iуэхухэр къазэрыгурымыIуэрщ, а псор къызыхэкIари а илъэс блэкIахэм ахэр зыхэта псэукIэ хьэлъэрщ, ещанэуи, я лъэпкъым и пщэдейм бгырыс интеллигенцэр гу щIыIэу зэрыхущытырщ.
Пащтыхьым и дзэхэмрэ абы и къулыкъущIэхэмрэ Кавказым щызэрахьа цIыхугъэншагъэм и зэранкIэ, бгырысхэм урысхэм дзыхьыщэ зэрыхуамыщIыр Сыихъум ибзыщIыркъым, ауэ абы къелъытэ «къэралыгъуэм и Iуэхур и щхьэ Iуэхум япэ бгырысхэр иригъэщын» хуейуэ. Абы къыдэкIуэу и тхыгъэхэм абы къыщегъэлъагъуэ и лъэпкъым урысыбзэр, тхэкIэр, урыс хабзэхэмрэ законхэмрэ зэригъэщIэну и нэ къызэрыхуикIыр, ахэм фIыуэ, сэбэп, дэIэпыкъуэгъу къахуэхъуну яIэхэр къагъэсэбэпыну, нэгъуэщIу жыпIэмэ лъэпкъхэр зэпызыщIэ, зэгъунэгъу зыщI, зэрызэхъуажэ къарууэ ахэр зэрыщытыр, лъэпкъхэр зэрызэрыщIэ урысыбзэр бгырысхэм ящIэн зэрыхуейр Сыихъум къыгуроIуэ, ауэ ар нэсу, екIуу ахэм щызэрагъэщIэфынур япэ щIыкIэ я бзэмкIэ щIэныгъэ зэрагъэгъуэтмэщ, «и лъэпкъкIи, и динкIи ар шэрджэсу» къанэмэщ. Абы фIэтэмэмкъым пащтыхь къэралыгъуэм адыгэхэр зи зэхэщIыкI, Iуэху еплъыкIэ зиIэжу куэд щIауэ къэгъуэгурыкIуэ лъэпкъыу зэрыщытыр къызэримылъытэр. Абы къызэригъэувымкIэ, урысхэри адрей лъэпкъ цIыкIухэри щеджэн хуейуэ къигъэувыр зы еджапIэщ, ауэ ар, щIэныгъэлIым къызэрилъытэмкIэ, «урысхэм я дежкIэ сэбэп зыпылъу, хъарзынэу къыщIэкIмэ, адрей лъэпкъхэм папщIэ мыхьэнэ имыIэу е зэран хъууэ къыщIэкIынкIэ хъунущ».
Сыихъу Сэфарбий I966 гъэм дунейм ехыжащ. Абы и творчествэм къыщыIэтащ адыгэ узэщIакIуэхэр зыгъэпIейтейуэ щыта политикэм, тхыдэм, гъащIэм епха Iуэху нэхъ ин дыдэхэр. Абы и тхыгъэхэмрэ очеркхэмрэ наIуэу хыболъагъуэ публицистикэм и нэщэнэ нэхъыфIхэр. Лъэпкъыр зыхэт тхьэмыщкIагъэр абы ехьэкI хэмылъу къегъэлъагъуэ. Сыихъум гупсысэ нэхъыщхьэ къыхуэкIуэхэр псалъэ шэрыуэкIэ къеIуатэ, пащтыхь къэралыгъуэр бгырысхэм зэрахущытыр къебжэкI хэмылъуу, куууэ зэпкърех.
