«ГъащIэм и джэрпэджэж»

Апхуэдэу фIищатэмэ, купщIэм техуэнт, жыпIэну, иджыблагъэ дунейм къытехьащ КIэбышэ Лилэ и тхылъыщIэ. Фигу къэдгъэкIыжынщи, нэгъабэ фи пащхьэ нитлъхьауэ щытащ «Бахъсэн аузым пшагъуэр щхьэщытщ» зыфIища повестыр. Мы къыдэкIыгъуэм, абы къищынэмыщIауэ, ихуащ «Илъэс 50-кIэ сымаджэщым» рассказымрэ «Розэ хужь» повестымрэ.

Тхылъым IупщIу къытощ Бахъсэн щIыналъэм и щIыпIэ дахэхэм щытраха сурэтхэр, Лилэ и гукъэкIыжхэм нэхъри ухашэу. Япэ напэкIуэцIым зэкIэлъыкIуэу итщ повестыр зытеухуа Бештокъуэ Iэсхьэдрэ Бэлэкуейрэ, абыхэм къатепщIыкIыжа я бынхэм я сурэт гъэтIылъыгъэхэр. Я дэтхэнэми, къопсэлъэным хуэдэу, къощ имыгъуэу зэтекIуэда цIыху дахэ, цIыху щыпкъэхэм я нэгухэр.

Iэсхьэдрэ Бэлэкуейрэ щIалищрэ хъыджэбзитхурэ зэдапIащ. Быным я нэхъыжь Май пащтыхьыдзэм офицеру хэтти, нэхъыбэм Бытырбыху щыIэт, Къасымрэ ТIалэрэ Псыхуабэ инженер IэщIагъэм щыхуеджэрт, Гуащэгъагъ, Бижан, Цацэ, Гуащэдахэ, Лолэ сымэ, хабзэшхуэ зэрылъ дэтхэнэ зы адыгэ унагъуэми хуэдэу, цIыхубзыр зыхуеину IэщIагъэхэм (пщэфIэным, дэн-бзэным) щыхурагъасэрт, урысыбзэ ирагъащIэрт, ирагъаджэрт.

Кавказым и щIыналъэ куэдым къыщацIыху унагъуэ хуэщIар зыгуэрым зэран хуэхъуныр ауэ къэгъэнауэ, къуажэм дэс тхьэмыщкIэхэм ядоIэпыкъу, мэжджытышхуэр ирагъэщI, зэрыпсэуным хэтщ… Ауэрэ революцэр къохъейри, Бештокъуэхэ я унагъуэ дахэр зэтрагъэкIуэдэн щIадзэ. Иджы абыхэм япоувыж ерыскъы къудейкIэ яIыгъа тхьэмыщкIэхэри. Персонаж гъэщIэгъуэну повестым къыхощ хуэмыщIауэ псэу ЛутIэ.

«ТIалэрэ Къэсымрэ пщIантIэм долэжьыхь. Гъуэгум адэкIэ щылъ мывэшхуэм ЛутIэ тесщ.

-Еуэ, еуэ фылажьэ, зэкъуэшхэр.

-Укъыдэплъу ущымысу уэри укъыддэIэпыкъуамэ арат,-жреIэ Къэсым.

-Арат узыхуейр? ПщылIу фиIэр къывэмэщIэкIрэ?

-Ахэр пщылIкъым, къыддэIэпыкъуу аращи, лэжьапщIэ ядот. Уэри укъыддэIэпыкъунумэ ухуитщ, и пщIэри уэттынщ.

-Ущыгугъынти уэ абы. Нобэ е пщэдей фыкъызыдахуну унэ лъапсэм зевмыгъэлIалIэ. А фи унэшхуэм фыкъыщIахунурэ дэ тхьэмыщкIэхэм къыдатынущ…

Зэман докIри, щIыри, псыри къратыну, зыхуей псори игъуэту властыщIэм игъэпсэуну къигъэгугъа ЛутIэ илъагъур нэгъуэщIщ.

- Сыкъызэрывгъэгугъа фIыгъуэ къомыр дэнэ щыIэ? Зы жэмыжь, ари жьы дыдэу, къызэфтати, дыкъимыдэу  я деж мэкIуэж, пщыхьэщхьэ къэс сыкIуэу къэсхужын хуейуэ. Бештокъуэхэ я унэм зыщIэвгъэзэгъауэ фэ фыщIэсщ, сэ махуэ псом дыгъэм сижьауэ губгъуэм ситщ,-яжреIэ абы колхоз унафэщIхэм икIи а и псалъэхэм токIуэдэж…

Повестым увыпIэ щхьэхуэ щеубыд пащтыхьыдзэм хэта Май. Пащтыхьыр традза нэужь, хэкIыпIэншэу утыкум къина щIалэм  и лъахэм къегъэзэж. Бэлыхь мащIэм хагъэтакъым ар иужькIи. ЩIэныгъэ зыбгъэдэлъ щIалэщIэр  пащтыхьым и лIыкIуэхэм ящIыгъуу хамэ къэралхэм тэрмэшу здашэрт. Зэгуэрым абы тыгъэ къыхуащIат къэмыхъуа зырызу дыщэ сыхьэт. Ар зи Iэдакъэ къыщIэкIам ищIыфар тIу къудейт, лIыжь зэрыхъуам къыхэкIыу. Iэсхьэд Къалмыкъ БетIал IуэхукIэ хуэзауэ къыздэкIуэжым, и къуэм тыгъэ къыхуищIа сыхьэтыр «хъунщIакIуэхэм» трах. АрщхьэкIэ Iэсхьэд гузавэркъым, дауэ мыхъуми, мылъкуу аркъудейщ. ИтIанэ, а сыхьэтым и щэхум ар зыIэрызыгъэхьахэм зыри хащIыкIыркъым:абы фIы къыхудэкIуэн хуейуэ щытт тыгъэу зратым, ауэ хьэгъэщагъэкIэ зыIэрыхьэм къыхудэкIуэнур нэгъуэщIт. Ар къыжриIат Май…

Повестым зы едзыгъуэ удимыхьэхыу хэткъым. Псом ящхьэращи, щIэджыкIакIуэ къэс абы къыхигъуэтэнущ  езым и лъэпкъым е и жылэм къыдекIуэкIа тхыдэ жыжьэм хуэдэ гуэр. Апхуэдэ купщIэ куум тхылъым зэуэ лъэпкъпсо мыхьэнэ ирет.

 «Розэ хужь» повестым сыт хуэдэ зэмани щIэджыкIакIуэ щигъуэтынущ. Куэдрэ радиокIэ къатащ, газетхэми къытехуащ. Шэч хэлъкъым цIыху зэхущытыкIэ дахэмрэ гурыщIэ къабзэмрэ Лилэ лъабжьэ зыхуищIа тхыгъэм цIыхур зэрыдихьэхынум.

«Илъэс 50-кIэ сымаджэщым» рассказым къыщыгъэлъэгъуащ гъащIэм дыркъуэ зытридза цIыхум и фэм дэхуа гугъуехьхэр, гущIэгъуншагъэмрэ нэпсеягъэмрэ я гъунапкъэхэр, гулъытэ къызэрыгуэкIым къыдэкIуэнкIэ хъуну зэхъуэкIыныгъэхэр. Iуэхум я нэхъ хьэлъэр сыт хуэдэу къемыкIуэкIми, фIыр ем щытемыкIуэ къэхъуркъым. Аращ Лилэ и дэтхэнэ зы рассказми ухыгъэ хуищIыр.

КIэбышэм и тхылъым  итщ гушыIэ рассказхэри. Абыхэм тхакIуэм нэIуасэ дыщыхуещI нобэрей гъащIэм къыдэкIуа гугъуехьхэм, унагъуэм щызекIуэ хабзэхэм, нобэ унагъуэ къалэнхэм я нэхъыбэр зытегъэщIа хъуа цIыхубзхэм я фэм дэхуэмрэ абыхэм къагъуэт хэкIыпIэхэмрэ. Мыхъур щыхъужыр бэзэрхэращи, абыхэми хабзэ щхьэхуэхэр щызокIуэ, ауанымрэ гушыIэмрэ къежьапIэ щахуэхъуи щыIэу. Апхуэдэщ «ЕхъулIауэ фIэкI сыбжыркъым», «Лъыхъухэр» зыфIища теплъэгъуэ кIэщIхэр.

Литературэм и жанр зэмылIэужьыгъуэхэр КIэбышэм къыщигъэсэбэпа и IэдакъэщIэкI нэхъ инхэр урысыбзэкIи зэдзэкIауэ тхылъым итщ.