БлэкIа илъэсыр ди дежкIэ зыкъомкIэ щытащ зэблэкIыгъуэ лъэхъэнэу. КъухьэпIэм и санкцэхэм яужькIэ иджы япэ дыдэу ячащ дунейм щытепщэ долларым къыпыкIыу къэралхэм езыхэм я щIыналъэм щызекIуэ ахъшэхэмкIэ сату зэдащIыным хуэкIуэ лъэбакъуэхэр. Ар къызыхэкIари зи лъэщагъыр нэхъыбэу долларым тещIыхьа США-м ар къэралхэм зэратрикъузэ Iэмалу къызэригъэсэбэпырщ. Абы куэд тражыIыхьащи, къытедгъэзэжынкъым.
ГъэщIэгъуэнщ, ауэ ХХ-нэ лIэщIыгъуэм долларыр ди гъащIэм хэтыхакъым. Хэбгъэзыхьмэ, совет цIыхухэр хуиттэкъым ар къагъэсэбэпыну. Абы щыгъуэми, щыIэт зыIэрыхьэхэр - нэгъуэшI къэралхэм щылажьэ дипломатхэр, щIыпIэ жыжьэ къикIыжа матросхэр, хамэ щIыналъэхэм зыкъыщызыгъэлъэгъуа артистхэр, нэгъуэщIхэри. ЩэщI гъэхэм апхуэдэхэм щхьэкIэ къызэрагъэпэщауэ щытащ «Торсин» (НэгъуэщI къэрал цIыхухэм сату ядэщIын) зэгухьэныгъэр, зи тыкуэнхэр Совет Союзым псом къыщызэIуахар. Абыхэм дыщэхэкIхэмрэ доллархэмкIэ (Инджылызым и фунт стерлингхэмкIэ, Франджым и франкхэмкIэ, Японием и иенэхэмкIэ) тыншу къыщыпщэху хъурт хьэпшып хэплъыхьа дыдэхэр.
Апхуэдэ IуэхущIапIэхэр хамэ щIыналъэхэм къикIа кхъухьхэм зэрадэлажьэр мыпхуэдэут: абыхэм дэкIуейрт зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэм и лIыкIуэри, капитаным ягурыIуэрт морякхэр зрагъэбыдылIэну тыкуэнхэмрэ ресторанхэмрэ ятеухуауэ икIи доллархэр хуахъуэжырт. Къэнэжа ахъшэр ОГПУ-м и лэжьакIуэхэм кхъухьыр Iуфэм Iуту зэIуах мыхъуну сейфхэм дагъэзагъэрт. Арати, морякхэм ахъшэ Iэрылъхьэ яIыгътэкъым икIи къыхуагъэлъэгъуа тыкуэнхэмрэ ресторанхэмрэт къахуэнэжыр.
КъухьэпIэм и экономикэр хьэлэч щыхъуа щэщI гъэхэм СССР-м щащэхухэр хуабжьу ягъэмащIэм. Апхуэдэу щыхъум, зэрыгурыIуэгъуэщи, абы къикI ахъшэхэми кIэрыхуащ. Абы щыгъуэми, ди социалист къэралыр егъэлеяуэ хуэныкъуэт апхуэдэ мылъкум. А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу хамэ къэрал ахъшэхэр зэрызырагъакIуэ хабзэхэр къагъэтIэсхъауэ щытащ: иджы ахэр сомымкIэ къихъуэж хъурт хэт хуейми.
Зэман дэкIри, Iуэхум щIэ халъхьащ. ЗанщIэу цIэрыIуэ хъуа «Березка» тыкуэнхэр Совет Союзым и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къыщызэIуахащ. ЯпэщIыкIэ абыхэм щыщахуэфыр нэгъуэщI къэралхэм къикIахэрт. ДоллархэмкIэ улахуэ зрат ди цIыхухэм я ахъшэр езыхэм я цIэкIэ халъхьэну я къалэнт Внешторбанкым. ИужькIэт хамэ щIыналъэхэм къраша хьэпшыпхэр къыщащэхуфынур. Къэралым валютэр къыхуэнэжырт, арщхьэкIэ езы Iуэхур кIыхьлIыхь икIи гугъусыгъу хъурт. I965 гъэм «Березка» тыкуэнхэр езы Внешторбанкым ей хъуащ, нэгъуэщI къэралхэм щылажьэ совет цIыхухэм улахуэхэр Iэрылъхьэу ирату хуежьащ. Иджы ахэр сертификат щхьэхуэхэмкIэ щахуэ хъурт. Ауэ иужьрейхэри лIэужьыгъуиплIу гуэшат. Сертификат щIыхуфэхэр зратыр социалист къэралхэм щылажьэхэрт, абыхэмкIи къэпщэху хъурт зи фIагъкIэ къакIэрыху хьэпшыпхэрт. Гъуэжьыфэхэр зылъысыр зызыужь къэралхэм щыIэхэрт. Зызыужьа капиталист къэралхэм кIуахэм сертификат хужьхэр къащыIэрыхьэрт, апхуэдэхэмкIэ уи нэм къыфIэна сытри къэпщэху хъурт. Ди дипломатхэм яIыгът «Д» сертификат хэплъыхьахэр.
Ауэ ари зэхуагъэтэкъым: капиталист къэрал зызыужьам и посольствэм щылажьэ пхъэнкIакIуэм ефIэкIыныгъэ щиIэт, псалъэм и хьэтыркIэ, Болгарием е Венгрием я апхуэдэ IуэхущIапIэм тэрмэшу е чэнджэщакIуэу къулыкъу щезыхьэкI цIыхум и пащхьэм. ИужькIэ а зэщхьэщыкIыныгъэр ягъэкIуэдыжащ.
Ауэ цIыху къызэрыгуэкIхэр зи гугъу тщIы тыкуэнхэм щIыхьэфыртэкъым, фунт, маркэ, иенэ жыхуэтIэхэр къэдгъэнэнщи, долларыр зищIысыр ящIэртэкъым. ЩапхъэкIэ жыжьэ сыIэбэнкъыми, сэ доллар япэ дыдэу щыслъэгъуар блэкIа лIэщIыгъуэм и блыщI гъэхэм я пэщIэдзэрщ, ар си къуажэгъу Хьэщхъуэжь Гъэзэлий и фIыгъэкIэ. Ленинград техникэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызэзыгъэгъуэта Гъэзэлий Египетым Асуан псы IущIапIэр щызыухуахэм яхэтати, хамэ къэрал ахъшэхэр иIыгъыу къэкIуэжат. Зы долларыр къызитащ «Къыумыгъэсэбэпыфми, си фэеплъу зехьэ» къызжиIэри. А зы закъуэрщ си гъащIэ псом сIыгъари. СщIэрт ди гъунэгъу Псыхуабэ «Березка» тыкуэн зэрыдэтыр-абы тутын лъапIэхэр къыщащэхурт Иорданием къикIауэ ди университетым щеджэ ди лъэпкъэгъухэм, ауэ зы долларкIэ сытыт абы щыпщIэнур? Иджыщи, сэри, сэ схуэдэ мелуанхэми, ар тлъагъухакъым, уеблэмэ, «тлъэгъуащэрэт» жытIэркъым. АбыкIэ зызымыгъэнщIыр къулеижьхэрщ. Дэ дрокъу къыпикъузыкIыпэурэ къэралым къытхуший сомым. Щхьэтечу жытIэнщи, зырыдогъэкъу.
А щхьэусыгъуэм къыхэкIыу тфIэкъабылщ долларым и лъэр щIауду ди сомым и къарум хагъэхъуэныр.
