Нобэ хуэдэт

1944 гъэм, ЦIыхубзхэм я дунейпсо махуэр щагъэлъапIэ гъатхэпэм и 8-м, Сталиным и унафэкIэ балъкъэрхэр КъБАССР-м ирашауэ щытащ. Ахэр яшащ Къыргъызымрэ Къэзахъстанымрэ. Хэкур ирагъэбгынэрт лъэпкъым щыщ псоми - Хэку зауэшхуэм хэтахэми, ныкъуэдыкъуэхэми, адэ-анэхэми, фронтым Iутхэм я щхьэгъусэхэми, сабийхэми, депутатхэми. Абыхэм къащтэну хуит ящIыр гъуэмылэ тIэкIурэ IэкIэ къахуэщтэ мылъкумрэт. Гъатхэпэм и 9-м Азие Курытымрэ Къэзахъстанымрэ ирагъэшащ цIыху 37713-рэ, нэхъыбэр сабий, цIыхубз, лIыжьхэрт.

Абы щыгъуэ къекIуэкIахэм теухуауэ и адэм къиIуэтэжахэр игу къегъэкIыж Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд:

- Сэ абы щыгъуэ сыкъалъхуатэкъым, ауэ, ди адэм жиIэжу зэрызэхэсхамкIэ, зэкIэлъхьэужьу къех машинэшхуэхэмкIэ Зеикъуэ сыхьэт бжыгъэм къриубыдэу блашащ Бахъсэн аузым щыпсэу ди гъунэгъухэм я ини я цIыкIуи. Махуэр щIыIэт, цIыхухэр дахэ-дахэу хуэпатэкъым, я хьэпшыпхэм, унэлъащIэхэм ящыщуи IэкIэ къахуэщтэр здрашэжьауэ арат.

- Абы щыгъуэм, - игу къигъэкIыжырт си адэм, - машинэхэр ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм и къуажэкум къэсауэ, япэ ит «Студебеккер»-м зыгуэр къыщыщIри, псори зэкIэлъхьэужьу къэувыIащ. Зы балъкъэр лIыжь къэгуоуащ: «Уа, жэмыхьэт, уа, ди псэр зышхын адыгэхэ, дыздашэри, дыщIашэри тщIэркъым. Мы зымкIэ сыныволъэIу: фи колхоз тхьэмадэм мэл зыбгъупщI щIыхуэу сIихауэ щытащ, бжьыхьэм къызитыжыну. КхъыIэ, ар игу иригъэлъыну, дыкъэкIуэж хъумэ, къызитыжыну фысхуелъэIуж».

Зеикъуэ колхозым и унафэщIу а лъэхъэнэм лажьэр УФ-м и Къэзыбж палатэр илъэсихкIэ зезыхьа Къэрмэкъуэ Хьэчим и адэ Мухьэмэдти, щIэх дыдэу нагъэсащ абы и деж хъыбарыр. Мухьэмэд занщIэу унафэ ищIащ колхозым и хъумапIэм хьэзыру щIэлъ лы гъур, кхъуей, щIакхъуэ, хугу сыт хуэдэхэр гъуэмылапхъэу ягъэхьэзырыну. Ерыскъыр я хэкум ирагъэкI тхьэмыщкIэхэм кIэлъашэри, зэрыс машинэхэм трагуэшауэ щытащ.

Илъэс пщыкIущ дэкIыу балъкъэрхэм я адэжь щIыналъэм къагъэзэжа нэужь, си адэ Мусэбий къигъуэтыжауэ щытащ а лIыжьыр икIи я щхьэ кърикIуари, я фэм икIари, хамэ щIыпIэм зэрыщыпсэуари жригъэIэжащ. Гундэлэн щыщт ар, Махиевхэ ейт, и цIэр, сыщымыуэмэ, Зейтунт.

Ди адэшхуэр, къапщтэмэ, хуэкъулейуэ псэуащ. Бэлыхьлажьэ бгъэдэлъу аратэкъым, ауэ Iэщ куэд, выгухэр, шыгухэр, шхын щихъумэ щIыунэ зыбгъупщI иIэт. Абы и гъэтIылъыпIэхэм щыбгъуэтынут лы гъэгъуа, махъсымэ, джэдыкIэ, шху, кхъуей — щIыIалъэм далъхьэ хабзэ ерыскъыхэр. Бахъсэн аузым и щхьэмкIэ щыпсэу балъкъэрхэр къыщехым деж ХьэфIыцIэ Дэвей деж къыщымыувыIэу зэи къанэртэкъым. ИкIи и благъэт ахэр абы, щхьэгъуситI иIати, зыр къэзылъхуар балъкъэрт.

1957 гъэм, балъкъэрхэр хуит ящIауэ къыщыкIуэжым, сэ илъэс 11 сыхъурти, сощIэж я хьэпшыпхэр лъагэу зэтелъхьауэ машинэшхуэхэм къищу блашыжу зэрыслъэгъуар. Машинэм къикIыжа нэужь, щIым зыхадзэрэ гъыуэ, илъэс 13-кIэ ямылъэгъуа я лъахэм къызэрихьэжам къарит гурыщIэр я нэгум иплъагъуэу апхуэдэт. Балъкъэр къуажэхэр — Гундэлэн, ЛашкIутэ, Бейдыдж, Былым — Зеикъуэ пэгъунэгъути, абыхэм дыкIуэрейуэ щытащ а лъэхъэнэм. Уеблэмэ, балъкъэрхэр щыдашам лей зрахахэм я унэхэр хуахъумэу ди благъи дэсауэ щытащ Гундэлэн. Лей зытехьахэм я лъапсэхэр хэкIуэдэжынущ жаIэри, ди къуажэм щыщу унагъуэ 500 хуэдиз дагъэтIысхьауэ щытащ абы. Къуэшым хуэдэу кърагъэблэгъэжащ адыгэхэм балъкъэрхэр. ИкIи а илъэсхэм къриубы-дэу, унэхэм нэгъуэщI пэшхэр гуащIыхьауэ, лъэгухэр иралъхьауэ, тэмэму зехьауэ иратыжащ.

Зеикъуэр а зэманым Iуащхьэмахуэ щIыналъэм и центырти, балъкъэр куэд щылажьэрт ди къуажэм. Къыщагъэзэжами, яшхын, зыхэпсэукIын ямыIэу, щIэрыщIэу псэун щIэзыдзэжахэми ди колхозым адыгэш 250-рэ, Iэщышхуэу 500, мэлу мин бжыгъэ Гундэлэным иритауэ щытащ. КъищынэмыщIауэ, зи унэр чыжьпхъэжь хъуахэм ди къуажэ ухуакIуэхэр хуэлэжьащ, Гундэлэн дэт школри зэрагъэпэщыжащ.

Тхьэм и фIыщIэкIэ, балъкъэрхэм я щхьэ кърикIуа мыгъуагъэр зэманым блихри, лъэпкъ дахэу къэщIэрэщIэжащ, илъэс куэд щIауи зэхущытыкIэфIхэр ди зэхуаку дэлъу дыкъызэдокIуэкI.

Зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.