Хэку зауэшхуэм щыщIидзам си ныбжьыр илъэси 8 ирикъуати, сощIэж а зэманым екIуэкIар. Япэ махуэхэм къытщыхъуащ зауэр дэ къытлъэмыIэсыну. Нэхъри гукъыдэжыфI диIэт, ди къуэш нэхъыжь КIыщыкъуэ къуажэм и тхыдэм щыяпэу курыт школыр къэзыухахэм ящыщти. Зеикъуэ псом зыхуигъэхьэзырырт мэкъуауэгъуэм и 21-м ирырагъэхьэлIа а гуфIэгъуэм. Куейм къикIыну хьэщIэхэми цIыхухэр япэплъэрт. А зэхыхьэр мэкъуауэгъуэм и 22-м и пщэдджыжьыр къэсыху екIуэкIащ. ИтIанэ нэмыцэ фашистхэр СССР-м хьэщхьэрыIуэм хуэдэу къызэрытеуар, - игу къегъэк1ыж зауэмрэ лэжьыгъэмрэ я ветеран, УФ-ми КъБР-ми щIыхь зиIэ я энергетик Къущхьэ Мухьэжид. - Зы тхьэмахуэ дэкIри, КIыщыкъуэ фронтым яшащ. Зауэр иуха нэужь абы капитану къигъэзэжащ и бгъэм Хэку зауэм и орденищ, «Вагъуэ Плъыжь» орденыр, медалитху хэлъу. ИужькIэ коммунист партым и Тэрч райкомым и япэ секретару, обкомым и мэкъумэш къудамэм и унафэщIу, секретару, илъэс 22-кIэ республикэм и Министрхэм я Советым и УнафэщIым и япэ къуэдзэу, унафэщIу лэжьащ.
Зауэм щIидзэри тхьэмахуэ зыбжанэ нэхъ дэмыкIыу, къуажэдэс цIыхухъухэр дзэм ираджэу хуежьащ. Зэхэуэ гуащIэм зи адэхэр, къуэхэр, къуэшхэр, щхьэгъусэхэр зымыгъэкIуа унагъуэхэр къэгъуэтыгъуейт. Языныкъуэхэм деж адэхэр дэкIырт я къуэхэр я гъусэу. Къуажэм унагъуищэхэр дэст фронтым цIыху зыбжанэ ягъэкIуауэ. А псоми я бэлътоку цIыкIухэм кIуэцIашыхьырт щIы Iэбжьыб. Сэ сызыщалъхуа Зеикъуэ къуажэм дэкIри, зауэм кIуащ цIыху 1600-рэ. Абыхэм ящыщу 680-м я гъащIэр ятащ. ЗауэлIхэм я Iыхьлыхэр пэплъэрт ирагъэжьахэм я хъыбар пощтзехьэм къахуихьыну, арщхьэкIэ нэхъыбэу къаIэрыхьэр ахэр зэрыхэкIуэдам теухуа хъыбар гуауэрт. Къуажэм зэпымыууэ щызэхэпхырт гъы макъ. Мис абы щыгъуэщ дэ, щIалэ цIыкIухэм, зауэр зищIысыр къыщытщIар.
Къуажэм къыдэнэжар лIыжьхэм, цIыхубзхэм, сабийхэм я закъуэт. Къэралым хабзэ ткIий щагъэуват. Абы къикIырт ди сабиигъуэ насыпыфIэм кIэ игъуэтауэ. Дэ, балигъ ныкъуэхъухэр, дымэжалIэу, дыпIыщIэу, языныкъуэхэм деж бомбэхэр къытхадзэу губгъуэм дыщылажьэрт. АрщхьэкIэ псэкIэ зыхэтщIэрт ТекIуэныгъэр къэдгъэблагъэу фронтым дызэрыдэIэпыкъур. Пасэу балигъ ныбжьым иува дэ абы къару къытхилъхьэрт.
Илъэс 12-15 зи ныбжьхэр зыгъэпсэхугъуэ зэманым колхозым дыщылажьэрт, апхуэдэу дыкъаутIыпщырт гъавэ щыIуахыжкIэ, мэкъумылэхэр щагъэхьэзыркIэ, жылэхэр щытрасэкIэ. НэхъыщIэ дыдэхэм сащыщти, сэ лэжьыгъэ хьэлъэм срашалIэртэкъым. Къалэн къысщащIат хэкIуэда сэлэтхэм я унагъуэхэм шэрэ шхурэ яхуэсшэну. Абы папщIэ шыдыгу къызагъэбыдылIат. Махуэ къэс километри 10-кIэ къуажэм пэжыжьэ фермэм ахэр къисшын хуейт. Дунейр щыуэтIпсытIым и деж цIыхуншэ щIыпIэм ущызекIуэну шынагъуэт, абы къыхэкIыуи сыщригъажьэкIэ си анэм щэхуу и нэпсхэр щIилъэщIыкIырт. АрщхьэкIэ сабий зеиншэхэр гъэшыншэу къэбгъанэ хъунутэкъым, нэгъуэщI ерыскъы яIэтэкъыми. Абы къыдэкIуэу унагъуэ Iуэхури зэфIэдгъэкIырт – пхъэгъэсынхэр, мэкъу, псы къэтхьырт, Iэ щхьэл цIыкIухэмкIэ гуэдзыр тхьэжырт, нартыхур дгъэлъалъэрт. А псоми къадэкIуэу школми дыщеджэн хуейт, щIэныгъэншэу дыкъэмынэн папщIэ.
Мис апхуэдэу дыкъэхъуащ зауэм хиубыда сабийхэр. Абы щыгъуэм зэфIэзгъэкIахэм «Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм фIы дыдэу зэрылэжьам папщIэ» медалыр къыпэкIуащ. Ди сабиигъуэр хьэлъэу щытами, дэ къытхэкIащ егъэджакIуэ, IэщIагъэлI Iэзэхэр. Абыхэм жылагъуэм пщIэшхуэ щагъуэтащ. Езы Сталиным жиIэгъащ «рабочэхэм, мэкъумэшыщIэхэм я псэемыблэж лэжьыгъэм ди ТекIуэныгъэр елъытауэ зэрыщытар».
ЦIыхум имыщ1эж хабзэщ Iуэху зэмылIэужьыгъуэхэр. АрщхьэкIэ зи сабиигъуэр зауэ илъэсхэм хиубыдахэм абы щыгъуэм ди нэгу щIэкIар зэи тщыгъупщэжынукъым.
Ди ТекIуэныгъэ Иным СССР-м и цIыху мелуан 20-м щIигъум я гъащIэр щIатащ. ЩIызгъужыну сыхуейт сэ сызыщыщ Къущхьэхэ я лъэпкъым къыхэкIа цIыху 400-м нэблагъэм псори зэхэту правительственнэ дамыгъэу 1400-рэ къызэрыхуагъэфэщар. Хэку зауэшхуэм щыIахэм ящыщу 60-м унафэщI къулыкъу зэмылIэужьыгъуэхэр яIыгъащ.
Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ТекIуэныгъэм и мыхьэнэр зыгъэлъэхъшэну, нэгъуэщIу къыщIезыгъэдзыну хущ1экъухэр щыIэщ. Ар дигу тедгъахуэ хъунукъым. КъытщIэхъуэ щIэблэм ящIэн хуейщ блэкIам теухуа пэжыр.
