Лимоныр мыхъуамэ…

«Дыщэ мыIэрысэхэр»

Лимоныр къыщагъэунэхуар IупщIкъым. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, абы и Хэкур Къэжэрырщ.

Геракл теухуа хъыбарыр дигу къэдгъэкIыжмэ, абы къалэн къыщащIауэ щытащ Гесперид хадэм мылIэжыныпсэ къыпIузыгъакIэ «дыщэ мыIэрысэ» кърихын хуейуэ. Дыщэ мыIэрысэр – лимонырт. Пасэ лъандэрэ лимоныр цIыхухэм я узыншагъэм сэбэп хуохъу. Лимоным и цIэр япэу дэфтэрхэм къыщыхэщар ди эрэм и пэкIэ II -нэ лIэщIыгъуэрщ. Пасэрей Мысырым щафIэфIт фошыгъу зыхэлъ псым лимон хэдзауэ ефэну. Пасэрей Алыджми лимоныр щыцIэрыIуэт. Хъыбарым (мифым) къызэрыхэщыжымкIэ, а «дыщэ мыIэрысэр» ЩIым и тхьэ Гея къигъэкIауэ щытащ, Зевсрэ Герэрэ тыгъэ яхуищIыну. Алыджхэм къалъытэрт лимоным щхъухьыр къыхишыфуи, блэ къызэуахэр лимоныпс куэду ирагъафэрт. Пасэрей Урымым лимоныр щафIэфIт и мэ гуакIуэм, и теплъэ хъуапсэгъуэм щхьэкIэ. Ауэ яшхыртэкъым. И фэр трагъэжырти, щыгъынхэм я зэгуэдапIэхэм кIэрагъэбыдэрт: мэ дахэ къыкIэрихын хуэдэу, щэкIри хъуным щихъумэу.

Европэм лимоныр жорзехьэхэм къашащ XIII-нэ лIэщIыгъуэм. Ику ит лIэщIыгъуэхэм Европэмрэ Азиемрэ фIыуэ щацIыхурт ар. Лимоныр, лимоныпсыр къагъэсэбэпырт техьэгъуэ щаIэм деж, шхалъэ узым иреIэзэу, уеблэмэ зи псантхуэ узхэми сэбэп яхуэхъуу жаIэрт.

Емынэми лыхъулышхыми текIуащ

Лимоныр текIуэфауэ щытащ Париж къыщыхъуа емынэ узым. XVII -нэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм Европэм емынэ узыр къыщыхъеящ, къалэшхуэхэм цIыхуу дэсыр Iисраф зэтрищIэу. I630 гъэм Венецэм щылIащ цIыху мини 140-рэ щхьэдэх, Милан – мини I30-рэ. I664 – I666 гъэхэм Лондон узым щихьащ цIыху мини I00. I668 гъэм уз зэрыцIалэр Франджым нэсащ. Париждэсхэм ажалым зыхуагъэхьэзырт, узыфэм къелыну я фIэщ хъуртэкъыми. Ауэ телъыджэ къэхъуащ! Узыр къалащхьэм дыхьакъым. Париждэсхэм лимоныр зэрафIэфIым къригъэлащ. Уз зэрыцIалэр къехъеиным илъэс зыбжанэкIэ ипэ иту, лимоныпс ефэныр модэу хихьауэ щытащ кардинал Мазарини. Абы Урымым къришри, пащтыхь пщIантIэм къригъэблэгъат лимоныпс Iэзэу зэхэзыщIэхэр. Ар игу дыхьауэ шытащ Людовик XIV-м. ИужькIэ, къаIурыIэфIащ и блыгущIэтхэми, ауэрэ цIыхубэри ефэ хъуащ. Лимоныпсыр щыцIэрыIуэ Италием кърашыурэ Париж щащэрт – фейдэ хъарзыни кърагъэщIырт. Ауэрэ Париж дэз хъуат лимоныпс щапIэхэр. Къалэм тонн бжыгъэкIэ лимоныр къашэрт. Лимоныфэ къамыгъэсэбэпахэри, зи псыр къыщIапIытIыкIа лимонхэри къалэм и кIэрыхубжьэрыху идзыпIэхэм щыкуэдт. Аращ Париж къезыгъэлари. Емынэ узыр зэбгырызыхыр дзыгъуэшхуэхэрт. АтIэ, дзыгъуэшхуэхэм нэхъ хэщIапIэ ящIыр кIэрыхубжьэрыхухэр щыкуэд щIыпIэхэрщ. Ахэр игъалIэрт «лимонинкIэ» еджэу лимоныфэм хэлъ пкъахуэ гуэрым. Пэжщ, Iуэхум хэтщ лимоным хэлъ витамин С-м къалэдэсхэм я иммунитетыр зэригъэбыдари. Ауэ къалэн нэхъыщхьэр зыгъэзэщIар кIэрыхубжьэрыхуу хыфIадзэжа лимоныфэхэрщ.

ЕтIуанэуи лимоныр текIуащ аргуэру зы насыпыншагъэм – лыхъулышх (цингэ) узыфэм. Британием и адмиралтействэм къилъытэрт  Кук Джеймс географием щищIа къэхутэныгъэхэм нэхърэ, лыхъулышхым зэрыпэщIэт Iэмал къызэригупсысар нэхъыщхьэу. Кук псым тетхэм (морякхэм) я шхыным куэду къыхигъэхьащ лимоныр. Апхуэдэу я гъащIэр яхуихъумащ. Абы папщIэ Кук пащтыхь унагъуэм и медаль хуагъэфэщауэ щытащ.

XVII - нэ лIэщIыгъуэм Британием и псытетхэм «лимонник» хужаIэу щытащ.

Урысейм къыщысар

XV- нэ лIэщIыгъуэм Урысейм лимоныр кърашащ КъуэкIыпIэм щыщ сондэджэрхэм.

Лимоныр Урысейм нэхъри фIыуэ щалъэгъуар Пётр I и пащтыхьыгъуэрщ. Япэ лимон жыгхэр абы Голландием къришауэ щытащ. Нэхъ иужькIэ, 1708 гъэм, граф Апраксин Пётр пащтыхьым и унафэкIэ Голландием аргуэру лимон жыг 200 къришат. 1714 гъэм ящIащ лимон жыг щагъэкI оранжереехэр. Унафэ щыIэт лимонхэр Кремлым къэкIыгъэхэр щагъэкI и пэшхэми щыхасэну.

Жыгхэм къапыкIэнIауэ ежьэху, Голландием аргуэру кърашырт лимон. Нэхъыбэу къэралым ар къызэрыщагъэсэбэпыр ушыуауэт.

Урысейм и сату Iуэхухэр гугъу щыхъуам щыгъуи, лимон кърашэныр зэпагъэуакъым. Псалъэм папщIэ, Александр I и министр Серанский Михаил къэрал мылъкур зэригъэзэхуэн Iэмал къилъыхъуэу, хамэ къэралхэм щэкI кърашыныр зэпигъэуауэ щытащ. Ауэ щысхьатэкъым налмэсыр, тутыныр, лимоныр къыщрашэкIэ текIуадэ ахъшэм.

Лимон шей

Лимоныр шей пщтырым хэдзауэ ефэныр къыщаублар Урысейрщ. Лимон шейр шхапIэхэм шей къызэрыгуэкIым нэхърэ нэхъ лъапIэу щащэрт. XIX – нэ лIэщIыгъуэм и кIэухым Урысейм къыщрагъэжьащ коньякым лимон хадзэу. «Закуска – Николашка» фIэщыгъэри иратыжащ. Ар къигупсысат Ереван коньяк завод щызиIэу щыта Шустов Николай. 

Лимоныр Урысейм фIыуэ щалъэгъуащ. Лимон гъэкIыным дихьэхауэ щытащ литературэхутэ цIэрыIуэ Вяземский Пётр, тхакIуэшхуэ Лев Толстой сымэ.

ЛIэужьыгъуэщIэу къэунэхуат «Павловск» лимоныр, Павловск къалэм, Ока псым деж щагъэкIыу щытар. Иджыри XIX – нэ лIэщIыгъуэм Павловск щыщ сондэджэр Карачистов Иван Тыркум къришауэ щытащ лимон жыг зыбжанэ. И щхьэгъубжащхьэм щигъэкIырт. Лимон къапыкIа нэужь, и гъунэгъухэми яритати, зигу ирихьым езыми жыг хигъакIэурэ, унэм тыншу щыкI лимон лIэужьыгъуэ хъуащ.

1935 гъэм академик Вавилов Николай къалэм къыщызэIуихащ Павловскэ лимоныр джынымкIэ, гъэбэгъуэнымкIэ IэнатIэ. Унэ кIуэцIым щагъэкI лимонхэр иджыпстуи Павлов къалэм щыцIэрыIуэщ.