Къулеигъэхэр

Школми къыщытщIауэ дыщыгъуазэщ вагъуэхэр хъурейуэ зэхэува гелийрэ водороду зэрызэхэтыр, планетэхэри абыхэм ещхьщ, арщхьэкIэ нэхъ щIыIэщ.

Апхуэдиз псори зэфэзэщ? Дауи, адрейхэм зыкIи емыщхьхэри къахокI. ЗэрыжаIэщи, щхьэж дэзыхьэх иIэжщ. Нобэ зи гугъу фхуэтщIынур хьэршым щыIэ хъугъуэфIыгъуэхэрщ. Ар ялъэгъаумэ ди къулеижь иримыкъужхэм я нэхэр къикIынт. Мыхьэнэ гуэри имыIэу: ахэри дэри а планетэхэм зэи дынэсыфынукъым. ИкIи дыхуейкъым: ахэр зэрыжыжьэм и мызакъуэу икIи шынагъуэщ.
 Елыркъэш вагъуэбэм хыхьэ Янсен планетэр (2015 гъэм ирагъэкIуэкIа зэпеуэм кърикIуахэм япкъ иткIэ абы фIащащ Европэм япэ телескопыр щызыщIауэ хуагъэфащэ IэпщIэлъапщIэ Янсен Захарий (1585-1632) и цIэр къанэ щIагъуэ щымыIэу зэрыщыту алмазщ е дэ ди бзэм къызэридгъэзамкIэ, налкъутщ. Ар 2004 гъэм къахутащ, икIи щIышхуэкIэ зэджэхэм ящыщу къыщIэкIащ: планетэр, пэжу, абрагъуэщ- ди ЩIым нэхърэ хуэди 9-кIэ нэхъ инщ, егъэлеяуи пщтырщ: температурэр градус I400-м щегъэжьауэ 2400-м щынос. Абы щхьэфэ быдэ, гелийрэ водороду зэхэт уафэ иIэщ. Щхьэ налкъут защIэ? Псори къызыхэкIыр углерод быдэщ. НаIуэу зэрыщытщи, ар налъкъутуи е къэрандащ кIуэцIым илъ графит къызэрыгуэкIыуи къыщIэкIыфынущ-зэлъытар и атомхэм я ухуэкIэрщ. Янсен налкъутыр къыхихащ.
Дэ зи гугъу фхуэтщIар планетэщ, ауэ налкъут вагъуэхэри щыIэщ Ар нэхъ телъыджэжщ. Вагъуэр пщтыр дыдэщ, абы щыгъуэми, градус 3700-4000-м щIигъу хуэмыIыгъыу налкъутыр мэткIу. ИтIани, апхуэдэ вагъуэ щыIэщ:
 Водолей вагъуэбэм (нэхум и псынщIагъкIэ илъэс 900-кIэ Дыгъэм пэжыжьэщ) къыщахутащ псынщIэу кIэрахъуэ нейтрон вагъуэрэ вагъуэ хужь цIыкIурэ зэгъусэу. Зэгъусэхэм хьэршым мымащIэу щарохьэлIэхэр. Ауэ мыхэр псом нэхърэ нэхъ гъэщIэгъуэнщ. Япэр-пульсарыр-езым хуэдэхэу зэкIэ къахутахэм ящхьэпрокI-ди Дыгъэм нэхърэ хуэдэ 1,8-кIэ нэхъ инщ. И гъусэ хужь цIыкIури езым хуэдэ псоми нэхърэ нэхъ хьэлъэщ. НэгъуэщIкIи къахожаныкI:цIыкIу дыдэщ, ди ЩIым хуэдиз хъууэ аращ. ИкIи «щIыIэщ»-и щхьэфэм температурэр градус 2700-рэ щыхъу къудейщ. Хэбгъэзыхьмэ. нэхъ планетэ пщтырхэри мащIэкъым.
 АрщхьэкIэ псоми нэхърэ нэхъ хьэлъэ, псоми нэхърэ нэхъ цIыкIу ар къыпхуэмылъытэн хуэдизу икIи нэхъ лъапIэщ-зэрыщыту налкъутщ! Налкъут вагъуэщ, нэгъуэщIу жыпIэмэ.
Мыбдеж ущогупсыс: слIожь а хъугъуэфIыгъуэ лIэужьыгъуэм фIэкIа нэгъуэщI «къэбгъэсэбэп хъун» хьэршым щымыIэу пIэрэ? Шэч хэмылъу щыIэщ, ауэ ахэр къахуэхутакъым. Ауэ я нэхъыбэ дыдэр зэи къахуэхутэнукъым. НаIуэу зэрыщытщи, зэман къакIуэм цIыхухэр зыдэIэпхъуэну планетэхэр (ЩIыр зэвыIуэ мэхъу) къалъыхъуэ, апщIондэхукIи телъыджэхэм Iуоуэ. Мис, псалъэм папщIэ, Бажэ цIыкIу вагъуэбэм планетэ щхъуантIэ къыщагъуэтащ. ЩIым ещхьыркъабзэщ. Пэжу, жыжьэIуэщ: Бажэ цIыкIум унэсын папщIэ нэхум и псынщIагъыр (зы секундым километр мин 300) пIыгъыу илъэс 63-кIэ укIуэн хуейщ. Сыт атIэ? Хьэуа, псы, мэз щыIэмэ, цIыхум сыт хуэдэ лъэпощхьэпори къызэринэкIыфынущ.
АрщхьэкIэ планетэ щхъуантIэм дэ щытщIэн щымыIэу къыщIэкIащ. Абы и теплъэр езыгъэгъуэтыр силикатым и хьэдзэхэрщ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, сыт щыгъуи абдж… къыщошх! Уеблэмэ, зы сыхьэтым километр мини 8-м нэблагъэ зи псынщIагъ жьы щIэту. Ди насыпщи, дыкIуэн дэнэ къэна, дэ ар зэи тлъагъунукъым.
Ауэрэ зыдэлъыхъуэм астрономхэм къахутащ Къыу (Лебедь) вагъуэбэм хыхьэ планетэ. Ар ипэIуэкIэ зи гугъу тщIам нэхърэ хуэдипщIкIэ нэхъ жыжьэт. Еджагъэшхуэхэм ар занщIэу ягу ирихьакъым: мыбы щыпщтыру къащыхъуащ. Ауэ иужькIэ къащыхъуакъым, атIэ къащIащ, уеблэмэ языныкъуэ вагъуэхэм нэхърэ нэхъ пщытрщ-температурэр градус 4300-м щынос. Телъыджэщ. Ауэ нэхъ телъыджэжу къыщIэкIащ ар металл быдэ дыдэ титанымкIэ егъэлеяуэ зэрыкъулейр. Апхуэдизу щыкуэдщи, абджым хуэдэу уэшхыу къыщошх. Ди нэгу къыщIэдгъэхьэну яужь димыхьэм, нэхъыфIщ.
Хьэршым къулеигъэ и пэрыхьэтщ. Хэбгъэзыхьмэ, хъугъуэфIыгъуэхэм я нэхъ лъапIэ платинэр зэтекIутауэ щызэтелъ планети къахутауэ жаIэ. Ауэ дэ абыхэм зыкIи дахуейкъым: ТIум щыгъуэми далъэIэсынукъым.

 

Шал Мухьэмэд.
Поделиться: