ЩIэныгъэм хуэпабгъэ зэпытт

ЛIэщIыгъуэ бжыгъэкIэ щIэныгъэншагъэм  хэтами, адыгэ лъэпкъхэр къызэрызэщыур, мащIэ-мащIэурэ гъуэгуанэщIэ ахэр зэрытеувэр наIуэ къыпщащI япэрей лъэпкъ узэщIакIуэхэм Iуэху щхьэпэ ирахьэжьар зэрымыужьыхыжым, абы зэрыпащэм, нэхъ зэрызиубгъум. Абыхэм нэхъыбэу тетхыхьахэм ящыщ профессор ХьэкIуащэ Андрей. Абы и тхыгъэхэм ящыщ зым и гугъу щещI тхакIуэ, щIэныгъэлI Цей Ибрэхьим. 

Урысей къэралыгъуэм 20-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм мамыр псэукIэм хуэкIуа адыгэ лъэпкъхэм я дежи къалэ, къуажэ куэдым еджапIэхэр къыщызэIуах, щIалэгъуалэм ящыщ зыбжанэм щIэныгъэ зрагъэгъуэт, фIыгъуэ абы къыдэкIуэныр къагурыIуэу хуожьэ.

Пасэм щIэныгъэ зэзыгъэгъуэтыфыр зыхузэфIэкIхэм, гъэпщылIакIуэхэм я бын, я пыхъуэпышэхэр арауэ щытамэ, иужькIэ апхуэдэ насып зэхъулIэ мэкъумэшыщIэхэм я бынхэми къахокI. Адыгэ лъэпкъым и цIыху пэрыт зыбжанэ, хэкум къинахэм ящыщми е Тырку, хьэрып къэралхэм иIэпхъукIахэм къахэкIами, а илъэсхэми псэемыблэжу йолэжь анэдэлъхубзэм тхыбзэ хузэхэлъхьэным, ар зи лъабжьэ еджапIэхэр къызэIухыным, сабийхэр зэреджэну тхылъхэр гъэхьэзырыным.

Адыгэ щIэныгъэм и лэжьакIуэ псэемыблэжхэм ящыщ зыщ а лъэхъэнэм творческэ лэжьыгъэ хьэлэмэтхэр езыгъэкIуэкIыу щIэзыдза адыгэ щIэныгъэлI икIи тхакIуэ гъуэзэджэ Цей Ибрэхьим.

Цей Ибрэхьим Салихь и къуэр щIышылэм и 11-м 1890 гъэм Шэнджий къуажэм щыщ мэкъумэшыщIэ унагъуэм къыщалъхуащ. И адэр хуэщIауэ псэурти, абы Екатеринодар къалэм (иджы Краснодарщ – Хь.А.) унэ къыщещэху, унагъуэр абы зэрыщыпсэум и фIыгъэкIэ и сабийхэм урыс еджапIэм щеджэу щIадзэ. Илъэсибгъу зи ныбжь Ибрэхьим а къалэм дэт, Александр и цIэр зезыхьэ реальнэ училищэм щIотIысхьэ. Япэ махуэхэм къыщыщIэдзауэ ныбжьыщIэ гурыхуэр щIэныгъэм дехьэх, егугъуу йоджэ икIи абы и зэфIэкIхэр нэхъ наIуэ къыщищIыр урысыбзэмрэ литературэмрэщ. Ауэ илъэсих фIэкI щемыджауэ, и адэм и мылъкур щыфIэкIуэдым икIи еджапщIэр ямылейуэ щыхагъахъуэм, абы еджапIэр къигъэнэн хуей мэхъу. И еджэныр зэпимыудын щхьэкIэ абы еджапIэм и унафэщIхэм лъэIукIэ захуегъазэ мылъкукIэ зыкъыщIагъакъуэу щIагъэтIысхьэжыну, ауэ абы зыри къыхуащIэркъым.

И унагъуэр зыхэт тхьэмыщкIагъэм къыхэкIкIэ и щIалэгъуэм къыщыщIэдзауэ зи щхьэ зыпIыжыныр къызыхуихуа Ибрэхьим Октябрь революцэм къэсыху зыщымылэжьа щIыпIэрэ IэщIагъэу имыгъэунэхуарэ гъуэтыгъуейщ. Ар щылэжьащ Екатеринодари, Керчи, Симферополи, Ялти, Армавири, ауэ, гугъу ехьами, а илъэсхэм и нэгу щIэкIахэм абы куэди къыхихащ: екIуэкI гъащIэр зыхуэдэр абы куууэ къищIащ икIи урысыбзэр, украиныбзэр, тэтэрыбзэр фIыуэ зэригъэщIащ. А илъэгъуахэми ар зыхуашар зы гупсысэщ - бгырыс гугъуехьакIуэ цIыхубэр зыхэт кIыфIыгъэм къыхэшыным телэжьэнырщ, ахэм я псэукIэм и хьэлъагъыр тхыгъэкIэ егъэлъагъунырщ, къыгурыгъэIуэнырщ.

Апхуэдэ къалэнхэр абы и пщэ зэрыдилъхьэжар белджылы къыпщызыщIыр а зэманым къыдэкI газетхэм ар дэлажьэу зэрыщIидзэрщ, а Iуэхухэм теухуауэ тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэр абы къызэрыдигъэкIырщ.

Гурылъ лъагэхэр зи лъэпкъым хузиIэ, куэд щIауэ ахэр гъэзэщIэн щIэзыдза Цей Ибрэхьим 1917 гъэм къэхъуа революцэм гуапэу IумыщIэнкIэ Iэмал иIакъым. Лъэ быдэкIэ гъащIэщIэр игъэувын щхьэкIэ, ар хэкум щекIуэкI Iуэху инхэм жыджэру, и къару емыблэжу хэтщ, и пщэ къралъхьэ дэтхэнэ зы къалэнри зыщымысхьыжу егъэзащIэ. Революцэм и япэ махуэхэм ар Шэнджий ревкомым и тхьэмадэу, иужьыIуэкIэ и секретару мэлажьэ. Зэман заул докIри ар Кубано-Черноморскэ революционнэ комитетым и деж бгырыс IуэхухэмкIэ щыIэ комиссариатым и унафэщIу ягъэув.

ИужькIэ ар Адыгэ облисполкомым щIы IуэхухэмкIэ, гъуазджэмкIэ я отделхэм я тхьэмадэу хах. ЗэманыфIкIэ ар адыгэ тхакIуэхэм я правленэм и секретаруи щытащ. Нэхъ пасэу драматургием елэжьу щIэзыдза Цейм гугъуехь инхэр пылъу адыгэхэм папщIэ театральнэ техникум Краснодар къыщызэIуех, абы и унафэщIуи ягъэув икIи абы езыми щригъаджэу щIедзэ.

Мурад ин иIахэр игъэзэщIэным хунэмысу, куэдрэ хьэлъэу сымэджа нэужь, фокIадэм  и 7-м 1936 гъэм Цей Ибрэхьим дунейм ехыжащ.

Революцэм ипэкIэ Цей Ибрэхьим Iуэху еплъыкIэ зытетахэр, зыгъэпIейтея гупсысэхэр IупщIу къыхощыж а илъэсхэм абы и Iэдакъэ къыщIэкIа и тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэм. ТхакIуэм ахэри нэхъыбэу зытридзар а зэманым къыдэкIыу щIэзыдза «Муслъымэн газетымрэ» «Мейкъуапэ и джэрпэджэж» газетымрэщ. ЩIыпIэ ин а тхыгъэхэм щызубыдыр, ящIэлъ гупсысэхэр нэхъыбэу зыхуэунэтIар лIэщIыгъуэ Iэджэ хъуауэ и лъэпкъыр зыхэт, зытхьэлэ кIыфIыгъэ хьэлъэрщ, и лъэпкъэгъухэм къулеисызыгъэрэ насыпыншагъуэу абы къыхуихьырщ. 20-нэ лIэщIыгъуэр къэунэхуа, я гъунэгъу лъэпкъхэм псэуныгъи щIэныгъи я лъэныкъуэкIэ ехъулIэныгъэ инхэр зыIэрагъэхьа щхьэкIэ, адыгэхэр хэкIыпIэ яхуэхъуныр къахуэмыгъуэту и пIэм йоуджыхьри лIэщIыгъуэ куэд щIауэ итщ, абыхэм языхэзым дежкIэ щIэныгъэр пщIыхьэпIэу ялъагъу хъуэпсапIэ къудейуэ иджыри къонэ, сыт хуэдизу абы я нэ къыхуимыкIми».