ЛIэщIыгъуэхэм къапхыкIыу

Тамань къыщыщIэдзауэ Сыхъум нэс хы Iуфэм щыгъунэжщ мывэ кхъэлэгъунэхэр. Адыгэхэр апхуэдэ кхъэлэгъунэхэм испы унэкIэ йоджэ. Илъэс миниплIым щIигъу я ныбжьщ испы унэхэм, ахэр щIын щIадзащ адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ лъыкIэ къагухьэ хьэтхэм я лъэхъэнэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, нарт эпосым и купщIэр щыжэпхъ зэманым. 
Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я щIыналъэм къыщызэтенащ испы унэ минитIрэ щищым щIигъу; абыхэм я нэхъыбэм ущрихьэлIэр хы Iуфэмрэ Кавказ къуршым и дыгъафIэмрэщ. Испы унэ куэд ущыхуозэ Кавказ къуршым и дыгъэмыхъуэми, псалъэм папщIэ, Мейкъуапэ и Iэхэлъахэм. 
ЩIэныгъэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, испы унэхэр архитектурэм и фэеплъ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ, ахэр зыщIахэр куууэ щыгъуазэ хъуакIэт архитектурэм и хабзэ нэхъыщхьэхэм. Илъэс миниплIым щIигъу я ныбжьми, испы унэхэр ноби псэущ, къищэхэжакъым, нобэрей «ухуакIуэхэм» ямыкъутэмэ, иджыри щIэх пэлъэщынукъым зэманыр. Ахэр къыхэщIыкIащ псы зыщIэзымыф, жьыбгъэм имыпхъэх мывэ лIэужьыгъуэхэм. 
Испы унэ лIэужьыгъуэ зыбжанэ къэсащ ди деж. Нэхъыбэрэ узрихьэлIэр мывэ пхъэбгъухэм къыхэщIыкIа испы унэхэрщ: мывэ пхъэбгъуиплIыр зэупсеярэ а плIым зы мывэ пхъэбгъу тегъэлъэдэжауэ. Мывэ пхъэбгъум метритIым щIигъу и лъагагъщ, и кIыхьагъыр метритIрэ ныкъуэм – метрищым щынэс щыIэщ, метр ныкъуэ и Iувагъщ. Зы мывэ пхъэбгъум тоннитху, уеблэмэ нэхъыбэ и хьэлъагъщ. Апхуэдиз зи инагъ, зи хьэлъагъ мывэ пхъэбгъур иупсын, игъэIэпхъуэн, игъэувын щхьэкIэ, пасэрейм, зэрыгурыIуэгъуэщи, абы пэлъэщын къарурэ Iэмалрэ (щIэныгъэрэ!) бгъэдэлъын хуеящ. 
Испы унэхэр щагъэув хабзэр (нэхъ къыщызэтенар) псы Iуфэхэмрэ гъуэгущхьэхэмрэт, абыхэм ущрохьэлIэ мэз щIагъхэми бгы щхьэдэхыпIэхэми. Мывэ къыхэхыпIэмрэ испы унэр щагъэув щIыпIэмрэ километр зыбгъупщIым щIигъукIэ щызэпэжыжьэ куэдрэ урохьэлIэ – аркъудеймкIи гурыIуэгъуэщ испы унэр щIыным гугъуехьышхуэ зэрыпылъар. Мывэр къыхаха нэужь, ар кхъэлэгъунэр здагъэувыну щIыпIэм (псы Iуфэм, гъуэгущхьэм, бгы щхьэдэхыпIэм) ялъэфырти, яупсырт, джафэ хъуху, и щIыфэм тхыпхъэщIыпхъэхэр, сурэт гуэрхэр традзэрти, ягъэувырт, абы и ужькIэт кхъэлэгъунэм (испы унэм) хьэдэр щыщIалъхьэр. Шэч хэлъкъым: дунейм ехыж псоми испы унэ хуагъэувыртэкъым, апхуэдэкIэ зыхуэупсэр пщIэшхуэ зиIэ цIыху цIэрыIуэхэрт. 

*   *   *

Нарт эпосым къызэрыхэщымкIэ, Ахын Iэщым и тхьэщ. Iэщыхъуэхэм абы пщIэ лей хуащIырт, Iэщ хуаукIыурэ ягъэлъапIэрт. Хъан-Джэрий зэритхамкIэ, Ахын хуаукI хабзэр жэм джэмыдэт. Хы Iуфэм Iуса адыгэхэм мыпхуэдэ хабзэ яхэлъащ. Бжьыхьэм, Iэщыр къущхьэхъу кърахухыжа нэужь, хъушэм зы жэм къыхахурти, тхьэ щелъэIу хуейм яхурт. ЗэрыжаIэмкIэ, Ахын хуаукIыну жэм джэмыдэр хъушэм езыр-езыру къыхэкIырти, АхынтамкIэ зэджэ тхьэлъэIупIэм кIуэрт, абы Ахын и жэмлъэрыкIуэкIэ еджэрт. Хъушэм къыхэкIа жэмлъэрыкIуэм и бжьэм кхъуейхьэлрэ щIакхъуэ бзыгъэрэ пащIэрт, и ужь жылэр иувэрти, жэмым кIэлъыкIуэрт. Ахын и жэмлъэрыкIуэм «езым ищIэрт здэкIуэнур»: бууэ кIуэурэ, жэмыр Ахын и тхьэлъэIупIэ хуейм ихьэрти, дэшхуей жыгым и щIагъ щIыхьэрт, жэмыр абдеж щаукIырт, и лыр жэз лэгъупкIэ ягъавэрти, цIыхур тхьэ елъэIурт: Iэщыр яхуэбэгъуэну, хъушэм уз къахэмыхьэну... 
Ахын и тхьэлъэIупIэм (Ахынтам деж, Шахэ псыхъуэм) ита дэшхуей жыгым (абы тхьэжыгкIэ еджэрт) и къудамэм лэгъуп фIэдза зэпыту щытащ; Ахын хуаукIа жэмым и щхьэ къупщхьэри дэшхуей къудамэм къыфIанэ хабзэт. Ахын и жэмлъэрыкIуэр щаукIа махуэм (тхьэ щелъэIу махуэм) Ахынтам деж джэгу щащIырт, цIыхум я Iэ зэрыубыдырти, дэшхуей жыгыр хъурейуэ къафыхьырт.