Гум имыхуж насыпыншагъэхэр

ЦIыхур хъуапсэурэ, къэкIуэну зэманым ехьэлIа Iуэхугъуэхэр зэтриублэ, ауэ абы ищIэркъым нэху къемыкIынуми. Ди мурадыфIхэр зэшэзэпIэу къызэпызуд Iуэхугъуэхэм ящыщщ щIыуэпсым къыщыхъу, зыри узыпэмылъэщыну насыпыншагъэхэр. Абыхэм ди унэхэм я закъуэ мыхъуу, ди гъащIэри къызэтрагъэщащэ, алъандэрэ къэтпсэуар зыщыдгъэгъупщэу, гъащIэр щIэрыщIэу ухуэжын хуейуэ. ЦIыхум и нэгу щIэкIа псоми уахэплъэжмэ, щIыуэпс насыпыншагъэу зыбжанэ къыпхуэбжынущ, гущIэгъуншагъэрэ къарукIэ къытекIуэн уигъэлъыхъуэну.

Бзухэм сыт я лажьэт?!

1958 - 1961 гъэхэм къриубыдэу Китайм цIыху мелуан 30-м нэс лIауэ щытащ. Ар къызыхэкIауэ жыхуаIэри абы и пэ къихуэу а къэралыгъуэм бзухэр зэрыщаукIарщ. Китайм иригъэкIуэкI щIыуэпс политикэм къызэритIэщIамкIэ, дзыгъуэшхуэхэм, бадзэхэм, аргъуейхэм, бзухэм гуэдзыр зэрашхыжым къыхэкIкIэ, ахэр икIэщIыпIэкIэ гъэкIуэдын хуейт. ЩIэныгъэлIхэм жаIэрт бзухэм гуэдзу ягъэкIуэдыр яIэжатэмэ, цIыху мелуан 35-рэ хуиту зэрагъэшхэфынур. Абы къыхэкIыуи, I958 гъэм гъатхэпэм и I8-м бзухэм яужь ихьащ.

КъыхуащIа унафэм тету, мэкъумэшыщIэхэм бзухэр кърахуэкIырт пэгуным башкIэ еуэу къыкIэлъажыхьурэ, щIым кърагъэтIысэхыртэкъым. Макъ зэгуэудыгъуэм зэтрихуа бзухэм, дакъикъэ I5 нэхъ дэмыкIыу, я псэр пымытыжу уэгум къещэщэхырт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, меларди 2-м щIигъу бзу яукIауэ щытащ китайхэм.

Пэж дыдэу, абы иужькIэ гуэдзыр куэд хъуат, ауэ абы хьэпIацIэ хищIэри, зыри яхуемыщIэу зэтефыхьащ. А лъэхъэнэм къриубыдэу мэжэщIалIэм цIыху мелуан 30-м щIигъу ихьауэ щытащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, бзухэм хьэпIацIэ уахуэ хъуа хьэдзэхэрат гъавэм хашхыкIыр, цIыхум сэбэп хуэхъуу арат!

Ямышхыпхъэ яшхат

Иракым зэшэзэпIэу щызэтелIауэ щыта цIыху мини 100-м я щэхур зэуэ къатIэщIакъым. Зэрыщытари мыращ… 1971 гъэм Мексикэм къыщащэхури, Иракым гуэдз яшат. ЗэрыжаIэмкIэ, Мексикэм деж гуэдзым метилджынасу щыхакIутат, ар пшхы зэрымыхъунури къэпхэм ятетхат. Ауэ испаныбзэ зымыщIэ хьэрыпхэм а псори зэхамыгъэкIыу, гуэдзыр яхьэжри ящащ. Апхуэдэу, гын гуащIэм иукIащ цIыху мини 100-м щIигъу, узыфэ зэмылIэужьыгъуэхэр хахащ цIыху мелуани 3-м. КъызэрыщIэкIамкIэ, а гуэдзыр хэсэн хуейуэ арат, гъатхэр къэсыху хьэпIацIэм ямышхыжын папщIэ, гын хакIутауэ щылъу. ЦIыхухэр хэзыгъэзэрыхьар гуэдзыр гувауэ Иракым къызэрысарщ. Хэсэгъуэр блэкIати, пшхы хъун я гугъащ.

Газ яIэщIэкIат

Техногеннэ насыпыншагъэу цIыхум и нэгу щIэкIахэм я нэхъ шынагъуэ дыдэхэм ящыщщ Индием щыIэ Бхопал къалэм къыщыхъуауэ щытар. А къалэм дэтт Union Carbide америкэ IуэхущIапIэм и химие заводхэм ящыщ зы. I984 гъэм дыгъэгъазэм и 3-м а заводым мафIэсышхуэ къыщыхъуат, химикат щаIыгъ хъумапIэхэм ящыщ зы къауэри. Гын нэхъ гуащIэ дыдэхэм ящыщу метилизоцианат жыхуаIэр зэрыт кумбыгъэр зэгуиудат. А гыныр хуабэр градус 38-м щынэсам деж къокъуалъэ. Ар дыдэрат къэхъуари, дунейр хуабэIуэ хъури, гыныр кумбыгъэм имызэгъэжу къэуащ. Арати, цIыху мелуани 5 щыпсэу къалэм пшагъуэ Iуву щхьэщыуващ метилизоцианатым и гъуэз тонн 42-р. КъыкIэлъыкIуэ махуищым къриубыдэу къалэдэс мин 20 лIащ, мин 700-м узыфэ шынагъуэхэр хахащ, къелахэм иужькIэ къалъхужахэр зэрыщыту ныкъуэдыкъуэу дунейм къытехащ.

Псыдзэ нэхъ шынагъуэ дыдэ

ХэкIуэда цIыху бжыгъэм тепщIыхьмэ, 2004 гъэм дыгъэгъазэм и 26-м Индие хышхуэм къыщыхъуа псыдзэм нэхъ шынагъуэ щыIэкъым. Метри 10 зи лъагагъ толъкъунышхуэхэм къару абрагъуэ щIэлъу псы Iуфэм къеуэри, ирилъэсэкIат, цIыху мин 240-ри Индонезием, Шри-Ланкэ, Таиландым, Сомали щиукIат.

Фукусимэ атом станцыр

Фукусимэ станцым къыщыхъуа насыпыншагъэри къызыхэкIар псыдзэрт. 2011 гъэм гъатхэпэм и 11-м ар Японием къеуэри, цIыху мин 15 иукIащ, хъыбарыншэу кIуэдащ мини 9-м щIигъу. Езы станцыр къыщIэуар - реакторхэр зэрагъэупщIыIу системэр псыдзэм зэтрикъутати арат. А насыпыншагъэм ижь зыщIихуауэ къелахэри IэщIэкIакъым гузэвэгъуэм: къыкIэлъыкIуэ илъэсхэм къриубыдэу зыкъызэкъуахащ радиацэм хаха узыфэхэм. Жэуап зымыгъуэту къэнар зы упщIэ закъуэщ - псыдзэмрэ щIыхъеймрэ нэхъ зыхуэлъэ къэралыгъуэм и унафэщIхэм щхьэ ядат атом станцир хы Iуфэм IуащIыхьыну?!

Чернобыль АЭС

«Атом станцым къыщыхъуа аварэ» щыжаIэкIэ, цIыхум и щхьэм къихьэр зы псалъэщ - Чернобыль. Абы и хъыбар зэхэзмыхарэ, зыгуэр тIэкIу хэзмыщIыкIрэ щыIэу къыщIэкIынкъым. 1986 гъэм мэлыжьыхьым и 26-м Чернобыль АЭС-м къыщыхъуа насыпыншагъэм занщIэу хэкIуэдащ цIыху 31-рэ. А махуэм къыщыщIидзэри, къыкIэлъыкIуэ илъэси 10-м къриубыдэу цIыху мини 4 икIуэдыкIащ а станцым щылэжьауэ е и Iэгъуэблагъэм щыпсэуауэ. Ар зырикIщ… Станцыр къэуа нэужь ирихужьа радиоактивнэ гъуэзыр СССР-ми, Европэми, США-ми нэсащ икIи абы иукIауэ хуагъэфащэ цIыху мин 600! Станцым и гущIыIум удз къикIэжауэ, псэущхьэ гуэрхэри къекIуэлIэжауэ жаIэ.

Кхъухьлъатэ зэжьэхэуэ

1977 гъэм гъатхэпэм и 27-м Канар хытIыгухэм щызэжьэхэуа кхъухьлъатэхэм исащ цIыху 644-рэ. Абыхэм ящыщу 583-р иукIат. Ахэр зэжьэхэуэным щхьэусыгъуэ хуэхъуа Iуэхугъуэр нэгъуэщI аэропортым щызэрахьа террактырщ. БзаджащIэхэр зэбгъэрыкIуэу къагъэуа Лас-Пальмас аэропортыр зэхуащIати, абы деж щетIысэхыну уэгум ит кхъухьлъатэхэр нэгъуэщI аэропортым – Лос-Родеос – яунэтIащ. Абдеж кхъухьлъатэхэр щызэблэмыкIыфу зэжьэхэуэри, апхуэдиз цIыху хэкIуэдауэ щытащ.

Дунейпсо сатуущIэ унэшхуэхэр

Нью-Йорк дэт дунейпсо сатуущIэ унэ «зэтIолъхуэныкъуэхэм» кхъухьлъатэ къыжьэхэуэу, щIыпIиплIым деж лагъым къыщыщыуам, абы цIыху 2977-рэ хэкIуэдат. США-р террорым пэщIэтыну зауэ щиублар абы иужькIэщ. Апхуэдэу ар нобэр къыздэсым йозауэ Иракым, Афганистаным, Сирием, Ливием.

Титаник

1912 гъэм мэлыжьыхьым и 14 - 15-хэм щIилъэфауэ щытащ Инджылызым икIыу США-м зыунэтIа кхъухь абрагъуэр. Абы исащ цIыху 2500-рэ. «Псым щIимылъафэ», «Кхъухь телъыджэ» хужаIэрт абы. Арами, щIымылым жьэхэуэу, зи джабэр иритхъэкIа кхъухьыр нэсакъым США-м, «Езы Тхьэ дыдэр иужь къиувами, хущIрегъэлъэфэнукъым» жыхуаIа домбейр хыщIэм ехащ цIыху 1500-м я хьэдэр Атлантикэ хыщхьэм тещтыхьауэ къытринэри. Нобэр къыздэсым щIэлъщ ар псы лъабжьэм. КъыдрахьеижынкIи Iэмал зимыIэщ, апхуэдизкIэ инщи. ЩIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, илъэс 80 - 100-кIэ ар хы лъабжьэм щIэкIуэдэжынущ.