Лъагъуэхэш

ПащIэ Машэ и къуэ Бэчмырзэ Къылышбийхьэблэ, итIанэ Нартан зыфIащыжам, 1854 гъэм къыщалъхуащ. ПащIэр дунейм тетыху, хуемыгъэхыу гукъеуитI иIащ: щIэныгъэ ирикъу, нэс зэримыIамрэ и усыгъэхэр зэуIуу тедзауэ зэримылъагъумрэ. 

И ныбжьыр илъэс пщыкIутI щыхъуам, Бэчмырзэ зы хъуэпсапIэр къехъулIащ, тхылъ зригъэщIэн папщIэ, и хьэблэгъу Лъеиншэ Мысост иратащ. Iустаз хуэхъуа зэщхьэгъусэхэм я деж куэд къыщищIащ щIэныгъэм, еджэным зи нэр къыхуикI, абы хуэпабгъэ щIалэ набдзэгубдзаплъэм. ПащIэ Бэчмырзэ хьэрыпыбзэкIэ къеджэфу, тхэфу езыгъэсар Лъеиншэ Мысост и унэгуащэ Лухъанщ. 

Абы къыдэкIуэу къэгъэлъэгъуэн хуейщ ПащIэ Бэчмырзэ езыр-езыру зэреджэжар, и щIэныгъэм хигъахъуэ зэпыту къызэрекIуэкIар. Къыдалъхуауэ талант абрагъуэ зиIа, езыр-езыру еджэжа ПащIэ Бэчмырзэ усакIуэ зэрыхъуа щIыкIэр, абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар адыгэ литературэхутэ щIэныгъэм щыубзыхуащ, щызэхэгъэкIащ, тхылъаджэр фIыуэ зыщыгъуазэщ. 

ПащIэ Бэчмырзэ хуэзауэ, епсэлъылIауэ щыта урыс тхакIуэ Павел Максимовым мыпхуэдэу етхыж: «Зы хъыджэбз гуэр фIыуэ слъэгъуащ. Апхуэдэ хэти и нэгу щIэкIынущ, – дыхьэшхыурэ жиIэрт лIыжьым. – Сэ сыкъулейсызт, ар къызыхэкIар унагъуэ къулейти, пщащэр къэсшэну и ужь сыщихьэм, къысхуагъэфэщакъым. СыгуIэу кхъэм сыкIуэри, зыгуэрым и кхъащхьэм сытегъуэлъхьащ икIи мыгувэу сыIурихащ. МащIэрэ куэдрэ сыжеями, сщIэркъым, сыкъыщыушам занщIэу къысфIэщIащ усакIуэ сыхъуауэ». 

Бэчмырзэ усэным щIыхуежьа щхьэусыгъуэм топсэлъыхь Бондарин Сергеи. 

«Биография поэта» псалъащхьэм щIэту ПащIэ Бэчмырзэ теухуа тхыгъэшхуэ Сергей Бондарин (1935 гъэм) къытрырегъадзэ «Литературная газета»-м. УсакIуэм и гъащIэм, дуней тетыкIэм, и лэжьыгъэм ехьэлIа гъэщIэгъуэн куэд очеркым ущрохьэлIэ. 

ПащIэ Бэчмырзэ и цIэр зыгъэIуар, къыдэзыхар, и лъэр зыгъэувар езым макъамэ зыщIилъхьа уэрэд-гъыбзэхэрщ. ЛъэIукIэ, пщIэкIэ, хьэтыркIэ усакIуэм зэхилъхьа гъыбзэхэр, уэрэдхэр цIыхухэм гунэс ящыхъурти, гукIэ зрагъащIэрт, зым адрейм жриIэрт. Нобэр къыздэсым цIыхухэм ящымыгъупщауэ къадокIуэкI «Сосрыкъуэ и гъыбзэр», «Къэрэшей и гъыбзэр», «Алихъан и гъыбзэр», «Нэгъуей и гъыбзэр», нэгъуэщIхэри.

Бэчмырзэ и псэ мызагъэр тепыIэртэкъым. Ар хуейт и усыгъэхэр нэхъыбэм зэхахыну, тхылъымпIэм иту илъагъуну. Егупсысырт зэхилъхьэ уэрэдхэр, гъыбзэхэр гъэнэхуа зэрыхъуну щIыкIэм – хьэрып хьэрфхэр къигъэсэбэпурэ, алфавит зэхилъхьащ. Зыгуэрхэр зэран къыхуэмыхъун мурадкIэ, Бэчмырзэ я хадапхэм декIуэкI къуэкIийм («Жэмыжьыкъуэ») и бжьэпэм щIыунэ щищIащ, езыр щыпсэуну, щылэжьэну. А щIыунэрщ усакIуэм алфавит щызэхигъэувар, и усыгъэхэм я нэхъыбапIэр къыщигъэщIар.

Хьэрып хьэрфхэм ятещIыхьа алыфбей щызэхилъхьэм, адыгэ макъ зыбжанэм хуримыкъу хьэрфхэр Бэчмырзэ езым къигупсысащ, хьэрып хьэрфхэм дамыгъэ гуэрхэр щIигъуурэ. 

ПащIэм и алфавитыр хьэрф 39-рэ мэхъу. Бэчмырзэ къигупсыса хьэрфылъэр гурыIуэгъуафIэкъым. Арагъэнщ Елбэрд Хьэсэн мыпхуэдэу щIитхыгъар: «ПащIэм и алфавитымкIэ тха произведенэхэм, езым нэмыщI, къеджэф щыIакъым». 

Куэд мыхъуми, ПащIэ Бэчмырзэ и тхыгъэхэм къеджэф, ар къызыгурыIуэ щыIащ. Апхуэдэт Бэчмырзэ анэкIэ и къуэш Хьэжмырзэ и къуэ Ибрэхьим. 

Бэчмырзэ хьэрып алфавитыр къигъэсэбэпурэ итха усыгъэхэм къеджэф щыIа дэнэ къэна, атIэ ахэр зэзыдзэкIыф къыкъуэкIащ. Апхуэдэт грузин щIэныгъэлI Джанашиа Симон, ЩоджэнцIыкIу Алий сымэ. 

1929 гъэм и шыщхьэуIу мазэм грузин еджагъэшхуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэгъащ. ЦIыхугъэ щыхуэхъуа дакъикъэм къыщыщIэдзауэ, адыгэ лIыжьым и гур грузин щIэныгъэлIым хуабжьу кIэрыпщIат. Псом хуэмыдэу Бэчмырзэ зыIэпызышар Джанашиа и гулъытэрт, абы щIэныгъэ куу иIэу зэрыщытырт. Грузием игъэзэжа нэужь, Джанашиа ПащIэм и усыгъэр («Мэзкуу папщIэ си псалъэ») урысыбзэкIэ зэридзэкIащ, сурэт трихри, и архивым хуэсакъыу щихъумащ. 

ПащIэ Бэчмырзэ и Iэрытххэр зэгъэзэхуэным, ахэр иджырей адыгэ тхыбзэм къигъэтIэсэным гугъу дехьащ ЩоджэнцIыкIу Алии. 

Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэхутэ институтым и лэжьакIуэу щыта Дадэ А. игу къегъэкIыж: «Бэчмырзэ и кхъащхьэм щыжиIа псалъэр ЩоджэнцIыкIу Алий игъэпэжащ. Бэчмырзэ и «дыщэ пхъуантэр» зэтрихри, абы дэлъахэр дунейм къытригъэхьащ… Алий гурэ псэкIэ фIэфIу елэжьащ Бэчмырзэ и тхыгъэхэм. Алий Бэчмырзэ и усэхэр адыгэ алфавитымкIэ итхыжри, сатыр мин 14-м мини 2 къыхахащ. Бэчмырзэ и адрей тхыгъэхэри къыдагъэкIыну и гугъащ, ауэ Хэку зауэшхуэм щыгъуэ нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым къихьа нэужь, республикэм и адрей щэнхабзэ фIыгъуэ куэдми хуэдэу, ПащIэм и тхыгъэхэри кIуэдащ».