Сыкъыздыщалъхуа Къамылыкъуэ къуажэм зи цIэр фIыкIэ къраIуэ, щапхъэу сыт хуэдэ зэманми къэпхь хъун унагъуэ куэд дэсщ, хабзэ дахэ зэрахьэу, я нэмысми удихьэхыу. Апхуэдэу зи лъэр быдэ, хабзэр бзыпхъэ дахэу зэрылъ унагъуэр гъащIэм дэбакъуэу щытынущ. Ар жьапщэ инми пэувыфынущ, зэман хьэлъэми хэпсэухьыфынущ. Абы и щапхъэу нобэ фэзгъэцIыхунщ сыкъызыхэкIа унагъуэу жыгым езгъэщхьыр. А жыгым и лъэхъц-лъащIэхэр зэрызэрыубыдрэ зэманыфI дэкIащ, и пкъыр уэгум хуоIэ. КъыщIэж-ныщIэж зыбжанэхэри иIэщ. Жыгым пыт къудамэхэм тхьэмпэ цIыкIухэри къапокIэ. КIэщIу жыпIэмэ, мэпсэу, гъащIэ ирехьэкI.
Ди унагъуэм и лъэр быдэу зэрыубыдыным къежьапIэ хуэхъур си адэшхуэ-анэшхуэу МахуэлIхэ Жантемыррэ Iэминатрэщ. Си адэшхуэм пщIэрэ щIыхьрэ иIэу къэгъуэгурыкIуащ. Пасэ дыдэу гугъуехьыр къызыгурыIуа щIалэ цIыкIур итащ губгъуэм, и гуащIэр зыхэлъыр кърихьэкIыу. Губгъуэ пщыIэхэм щыжаIэжу зэхиха, къаIуэтэжу тхьэкIумэм къиIуа псоми теплъэ гъэщIэгъуэн яритурэ пщыхьэщхьэм жьэгум пэрыс цIыхухэм я пащхьэ кърилъхьэрт хъыбар телъыджэхэр. ЗэрыжаIэжымкIэ, си адэшхуэм хъыбар къригъэжьамэ, хьэблэр занщIэу къызэхуэсырт. Абы и хъыбархэр зыми ещхьтэкъым. Апхуэдэу а Iуэхугъуэм фIыуэ зэрыхэзагъэм щыхьэт техъуауэ щытащ ди IуэрыIуатэр зи Iэпэгъу, цIыху щэджащэ КъардэнгъущI Зырамыку. Ар къакIуэурэ си адэшхуэм хъыбар, псысэ, уэрэд куэд жригъэIэжу щытащ. Си адэшхуэм тхыбзэр зэримыщIэм къыхэкIыу тхыжауэ къытхуэнар Зырамыку итхахэмрэ а хъыбархэр зигу къинэжауэ жызыIэж цIыхухэмрэщ. КъардэнгъущIым къыдигъэкIыжа тхылъым итщ «МахуэлI Жантемыр къиIуэтэжа хъыбархэр» зи фIэщыгъэ Iыхьэ. Адэшхуэм хэлъа зэчийр кIуэдыжауэ схужыIэну-къым. Абы и бынхэми ар яхэлъу къогъуэгурыкIуэ.
Си анэшхуэ Iэминати гъащIэфI ирихьэкIащ - илъэси 114-кIэ псэуащ. Апхуэдиз илъэс къэзыгъэщIа цIыхубзым и зы дэтхэнэ псалъэри гъэпсауэ, удихьэхыу, гъэщIэгъуэнагъэ куэд хэлъу, гушыIэкIэ гъэнщIыжауэ щытащ. Си нэгу куэдрэ къыщIохьэж нанэ и хъыбар жыIэжыкIэхэр. УемыупщIами, къыщIидзэрти уригъэдаIуэрт хьэлэмэтыщэу зэхэлъхьа таурыхъхэм, езым къигупсысурэ жиIэхэри фIэщ пщыхъурт. Ар иныжьхэм, алмэстыхэм щатепсэлъыхькIэ, езым илъэгъуауэ, ябгъэдэтауэ къыпфIигъэщIырт. Гъэмахуэм тIэкIу хэкIуэтауэ псым зыдгъэпскIыну гугъэ диIэу гъуэгу дытеувамэ, иныжьхэм ятеухуа хъыбархэр къыщIидзэрти, псыри тщыгъупщэжырт. ТхэкIэ, еджэкIэ зымыщIэ нанэ газет къыIэрыхьамэ, къищтэрти «къеджэн» щIидзэрт: хъыбархэр жиIэжырт, дэтхэнэ и зы псалъэми фIэщхъуныгъэ хилъхьэу. ГушыIэн зыфIэфI цIыхубзым дэтхэнэ зы Iуэхугъуэри абы хуигъакIуэрт. ПщыхьэщхьэкIэрэ жьэкIэ пшынэ «тхуеуэрт». Фи фIэщ зэрыхъун, ар зыкIэ и фIэщу «еуэрт» а пшынэми, пшынэ дыдэ IэщIэплъхьами, макъамэ къригъэкIыфынтэм. Iэгур щIэту жиIэ макъамэм Iэмал имыIэу дыкъыдэфэн хуейт. Арати, пщыхьэщхьэ къэс дыкъеуджэкIырт.
Езым щIэныгъэ имыIами, нанэ къыгурыIуэрт уеджэмэ, зэрынэхъыфIыр. Пщэдджыжь нэмэзыр щищIкIэ сыкъигъэушырти, си унэ лэжьыгъэхэр къызигъэпщытэжырт. ДыщыгъуэлъыжкIи езым ищIэ нэмэзыбзэ тIэкIури дэщIыгъуу жызигъэIэрт. Дэри тфIэфIт нанэ и куэщIым дрипIыкIмэ. Абы ипщэфIу щыта шхыныгъуэхэм си джийр хуэныкъуэщ. ЩIакхъуэ зэтеупIэщIыкI ищIырт, хьэнтхъупс, хьэлIамэ, мэжаджэ, хьэлу Iыхьэ дэщIыгъуу стIолым къытригъэувэрти, си Iуэхут уэ адэкIэ уеплъэкIыфтэм. Дахагъэ куэду хэлът езы нанэ и теплъэкIи. Нащхъуэ, нэкIу хужь хъурейм уеплъамэ, удихьэхырт. НобэкIэ къытхуэна сурэтхэми зэритыр гуфIэжу, зыгуэрхэр къиIуэтэжущ.
Нанэрэ дадэрэ быний зэдагъуэтащ: щIалитхурэ хъыджэбзищрэ. Си адэ МахуэлI Замир щIалэхэм я нэхъыщIэ ды- дэщ. Си адэм утепсэлъыхьмэ, къыжыIапхъэщ ар цIыху лэжьакIуэу зэрыщытыр. Сыт хуэдэ Iуэхуми псэ хелъхьэж, щылэжьа IэнатIэхэри фIыуэ ирихьэкIащ. Езы си адэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ имыIэми, нобэрей гъащIэмкIэ куэд къызыгурыIуэщ. Сыт хуэдэ упщIэми и жэуапыр зэгъэкIуауэ уи пащхьэ кърелъхьэ. ЗыгуэркIэ сеупщIамэ, абы и жэуапу сиIэнур зэпэшэчащ, тэмэмщ.
Си адэр бынхэм къыттеубгъуауэ жэщ-махуэ имыщIэу нобэр къыздэсым къыддолажьэ, сабийхэр зыпищI щыIэкъым. Уэрамым сабий гуэрым щыхуэзамэ, ар игъэгушхуэнущ, еуэршэрылIэнущ. Хабзэ дегъэщI, езыми и IуэхущIафэхэмкIэ къыдощIэ абы гуащIэр зищIысыр къызэрыгурыIуэр. Унафэ ищIам дэри башкIэ деуэжыну дигу къэкIакъым. Ди унагъуэм нэхъыжьу диIэр ди адэрщ. Ар дэ ди дежкIэ жыг къудамэщ. Абы дэтхэнэми и жьауэр, хъерыр иретыф. Ар шэщIауэ, макъыбэу зэрылъэлъу псалъэркъым, ауэ жиIэ псори псыхьауэ щытщ. Псалъэжьым зэрыщыжыIам хуэдэуи, си адэр дэм хуэдэщ, гъэсэныгъэ, Iуэху лэжьыкIэ и лъэныкъуэкIэ.
Си анэ МахуэлI Ритэ зыпэсщIыни зэслъытыни щыIэкъым зы цIыху. Пэжщ, анэр анэщ жыпIэмэ, абы псори къокI. Адыгэпсэ зэрыпIутри, адыгэ унагъуэми цIыхур зэрыщигъэлъапIэри гъащIэм, сабий гъащIэм хэзыпщэр анэрщ. Си анэр си ущиякIуэщ, гъэсакIуэщ. Сыт хуэдэ Iуэхугъуэми хозагъэ ар, дэтхэнэ зыми дахагъэ хелъхьэ. Абы и Iэм къыIэщIэкIам нэхъ хьэлэл щыIэкъым, и псалъэхэр изогъэщхь жэнэт бзу цIыкIум къриш уэрэд гуакIуэм.
Пэжщ, анэм и быным хуиIэ лъагъуныгъэм нэхъ гуащIэ, нэхъ лъагъукIэ пэж щыIэкъым. Я быным бэлыхь къыжьэхамыгъэуэн папщIэ я псэ еблэжынукъым анэхэр. НтIэ, сыт хуэдэ цIыху пщэдджыжькIэ псалъэ дахэхэр къыбжиIэурэ укъэзыгъэтэджынур, зи Iэнэгу шхыныгъуэ IэфIхэр имыкIынур, пщыхьэщхьэкIэ зи уэрэд уедаIуэурэ узыгъэжеижынур? Ар анэхэращ! Анэпсэр махэщ, еубзэн хуейщ а дахэм. Анэр гъэдэхэн хуейщ, данэ ящытIэгъапхъэщ абыхэм.
Адэ-анэфIхэм я быным я гъащIэр, я насыпыр езыхэм яйхэм япэ ирагъэщ. Сэри си адэ-анэр я къару щысхьыркъым я бынхэр насыпыфIэ ящIын щхьэкIэ. Ди унагъуэм и лъащIэр си анэшхуэмрэ адэшхуэмрэ зэтралъхьамэ, си адэ-анэм абы и пкъыр зэфIагъэуващ, зэрахузэфIэкIкIи гъуэгу захуэ дытрагъэуващ. Си адэ-анэм сэр нэмыщI зы къуэрэ пхъуитIрэ яIэщ. НэхъыщIэ дыдэр сэращ. Си шыпхъуитIри унагъуэ ихьауэ фIы дыдэу мэпсэу, си къуэшми щхьэгъусэрэ бынищрэ игъуэтыжащ. Адэ-анэ абгъуэм къилъэтыкIа бынхэм езыхэм абгъуэ яухуэжакIэщи, гъащIэм зыдрагъэкIуу, пкъыфIэхэу хопсэухьхэри, ари фIыгъуэшхуэщ сэркIэ.
Езыхэр унагъуэ щхьэхуэ хъуауэ псэухэми, си шыпхъуитIым ядз нур, бзий цIыкIухэр къыслъэмыIэсу къанэркъым. Быным ди нэхъыжьу къэхъуа си шыпхъу Раметэ сыт щыгъуи дигъэлъэгъуар хабзэщ. КъыгурыIуэу къыщIэкIынт езым дигъэлъагъу Iуэхугъуэхэр дэри фащэ зэрытхуэхъунур. ЕджапIэм щыщIэсми и еджэныгъэкIи, и хьэлкIи, и IуэхущIафэкIи ипэ зыри къимыувэным хущIэкъуащ. Зэпеуэхэми зэхьэзэхуэхэми и зэфIэкI хилъхьащ. Унэ лэжьыгъэхэр зэрытщIыжам пщыхьэщхьэкIэрэ кIэлъыплъу, къыдгурымыIуахэри къыдгуригъаIуэурэ адэ-анэ абгъуэм ари илъэтыкIри, езым и унагъуэ иухуэжащ. Щоджэнхэ ис си шыпхъум пхъуитIрэ зы щIалэрэ иIэщ.
Си шыпхъу етIуанэ Людэ-щэ? Дахагъэр куэду зыгуэшщ, хабзэ-нэмысыр зезыхьэщ. Ар къыщопсалъэкIэ, гум зегъэпсэху. Лэжьыгъэ щищIэм деж псори IуокIуэтри, къанэр гупсэхугъуэщ. Псоми я пIалъэр ещIэ, сытми хозагъэ. Люди фIы дыдэу еджащ. ЗыпищI щыIэкъым езым къыдалъхуа и адыгэбзэр. Куэдрэ абы къызжеIэ: «Зи быдзышэ уефа уи анэм и бзэр пщыгъупщэж хъунукъым, Беслъэн. Уи анэр пщыгъупщэжын - апхуэдэщ бзэри, ар пхузэфIэмыкIынщ».
Си шыпхъуитIым япэсщIын щыIэкъым, ахэр си дежкIэ налкъутналмэсхэщ. ТIуми фIым зыхуагъэш, Iэмал зэриIэкIэ дахагъэ псори си гъащIэм къызэрыхаухуэнэным яужь итщ. ЩIалэм ебгъэлъагъур и гъуэгущ, жи. Сэри абыхэм сагъэлъагъурщ зыхэслъхьэр.
Си къуэш Аслъэни зэрыхузэфIэкIкIэ зыкъысщIегъакъуэ. Сыт хуэдэ Iуэхури къыздегъэпсынщIэ, къыздеIыгъ. Ар цIыху зэпIэзэрытщ, къарууфIэщ, спортым хуабжьу дехьэх. Мызэ-мытIэу къигъэлъэгъуа ехъулIэныгъэхэм срогушхуэ, сропагэ. Куэд жызмыIэу зи Iуэхур зэфIэзыгъэкI си къуэшыр хьэлкIэ си адэм ещхьщ. Аслъэн и щхьэгъусэ Амыди ди псэм къыдэщIу щытщ. Абыхэм бынищ яIэщ: Алан, Миланэ, Нурлан.
Куэдрэ сигу къокI: ярэби, дауэ псэурэ унагъуэ зимыIэ цIыхухэр?! Унагъуэм къит дахагъэм хуэхейуэ щыт цIыхум и дунейр сыт хуэдэ? Апхуэдэ гупсысэм сыкъыхэзышыжыфыр си адэм и псалъэ Iущырщ, си анэм и Iэ щабэхэрщ, си шыпхъухэм я нэмысырщ, си къуэш, нысэм я Iуэху зехьэкIэрщ.
Пэжщ, унагъуэр зэгурыIуэу, насыпыфIэу псэуныр куэдым елъытащ. Ауэ адыгэ хабзэр бзыпхъэ дахэу щыплъагъу, гъащIэм дэбакъуэу псэу унагъуэм пэлъэщынукъым зыри. КъызэрыслъытэмкIэ, ди унагъуэм илъщ хабзэ, нэмыс, Iулыдж. Ахэрауи къызолъытэ дахагъэм и къежьапIэр. ЗэгурыIуэрэ зэдэIуэжу псэу унагъуэм нэхъыфI сыт щыIэ?!
Ди унагъуэ жыгым и пкъыр мэж. Къудамэу абы тетым бжыгъэ яIэкъым. Абыхэм заукъуэдий, зашэщI, я хуитыныгъэм зрагъэужь, йофIакIуэ. Бзийхэр, тхьэмпэхэр щхьэкIэм нэсу гуапэу зоIущащэ. Жыг лъабжьэми къуэж зыбжанэхэри иIэщ. Жыгыр и чэзум къотIэпI, мэщхьэлъэ. Кумылэ, жылэ, хъугъуэфIыгъуэ зэрылъ купкъхэм пхъэщхьэмыщхьэ, дахагъэ ирещIэ, лъэпкъыгъуэ лIэужьыгъуэхэр мыкIуэдыжын папщIэ. ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ, жи. Абы къыхэкIыуи кIуэд зимыIэщ си адыгэ унагъуэр. Ар уахътыншэщ, сыт щыгъуи къэщIэрэщIэж зэпыту дунейм тетыныр сфIэмахуэщ.
Си унагъуэ, си унагъуэ,
ЛъащIэ быдэр зыщIэт жыг.
Нэмыс щIыныр зи къудамэ,
ПщIащэу уиIэр хабзэ-бзыпхъэщ,
Уи дахагъэр псом етыпхъэщ.
Си унагъуэ, си унагъуэ,
Унэсащ уафэгум ибг.
Пхъэщхьэмыщхьэ къыппыкIащи,
ЩIэж уиIэныр уи къалэнщ,
Зыбубгъунуи къыщIэкIынщ.
Гуапэу бзийхэр зэIущащэу
Слъагъумэ, си гур сэ хэхъуэнщ.
Си унагъуэм лъащIэ быдэ
Илъэс минкIэрэ иIэнщ.
