Тенджыз хъунщIакIуэхэм я… къэралхэр

Мы дунеижьыр къызэрыунэхурэ лъэпкъхэри къэралхэри токI- къытохьэ. Лъэщыгъуэр зейхэр зэманым ирегъэкIуэтэкIри, я лъэгу щIэтахэм тетыгъуэр яIэщIегъэхьэ. АрщхьэкIэ зы лъэхъэнэкIэщ-итIанэ чэзур адрейхэм къалъос.

Куэдыр щыгъуазэу къыщIэкIынукъым зэгуэр узэIэбэкIыжмэ, уеблэмэ тенджыз хъунщIакIуэхэм я (пиратхэм) къэралхэр зэрыщыIам. Мис ар телъыджэщ.

Дэ нэхъыбэу зи гугъу къытхуащIар Кариб тенджызым щызэуа хъунщIакIуэхэрщ. Ауэ а зэман дыдэм (епщыкIубланэ лIэщIыгъуэм и кIэухым) Индие хым и къухьэпIэ лъэныкъуэм тенджыз хъунщIакIуэхэр щефIэкIуа нэгъуэщI щIыналъи щыIащ. Абыхэм, хэбгъэзыхьмэ, езыхэм я къэрал щхьэхуэ - Либерталиер-къызэрагъэпэщауэ къалъытэ. Тхыдэджхэр нобэр къыздэсым щыхьэт техъуэфыркъым абы и пэжагъым, арщхьэкIэ шэч къытезымыхьэхэри мащIэкъым. Иужьрейхэм тегъэщIапIэ ящIыр «Тенджыз хъунщIакIуэ цIэрыIуэ дыдэхэм я зэранкIэ яхъунщIахэмрэ яукIахэмрэ я къекIуэкIыкIар» тхылъырщ, 1724 - 1728 гъэхэм къыдэкIарщ. Ар зи IэдакъэщIэкI капитан Джонсон Чарльз теухуауэ щхьэтечу зыри ящIэркъым, ауэ шэч къытрахьэркъым, «Робинзон Крузо» цIэрыIуэр къэзыгъэщIа Дефо Даниэлу зэрыщытым. Тхылъым хэтщ «Капитан Миссон и Iэрытхыр». А зэманым ирихьэлIэу къыдэкIащ Свифт Джонотан и «Гулливер къыщыщIахэр» повестыр, ауэ абы къикIыркъым Дефо литературэ Iэмалхэм фIэкIа а зэманым тхыдэм и къэхутэныгъэхэри къимыгъэсэбэпауэ.

КIэщIу жыпIэмэ, Либерталием къыщыгъэлъэгъуащ Багам, Ямайкэ хытIыгухэм а зэманым щыIа хъунщIакIуэ республикэхэм я псэукIар.

 Ар насыпыфIэт

 Дефо и тхылъым къытхуеIуатэ франджы флотым офицеру хэта Миссонрэ монахыу щыта Карачиололэрэ тенджыз хъунщIакIуэ зэрыхъуам теухуа хъыбарыр. Ауэ жыжьэуи хъунщIакIуэкъым-гъэру яубыдахэр яутIыпщыж, зэхуэдэныгъэр япэ ирагъэщ, дэ дызыщыгъуазэ революцэм щIапIыкIа хуэдэщ. «Виктуар» кхъухьым щагъэува хабзэхэр хы Iуфэм къыщрагъэщтэну мурад ящIащ. 1690 гъэхэм Миссонрэ Карачалиолэ зи пашэ тенджыз хъунщIакIуэхэр Мадагаскар хытIыгум и ищхъэрэ лъэныкъуэм щитIысыкIри, Либерталие республикэр къызэрагъэпэщащ. Ящыщ Iыхьэр хъунщIэну тенджызым техьэрт, адрейхэм унагъуэ Iуэху зэрахуэрт: нартыху ягъэкIырт Iэщ ягъэхъурт. Республикэр илъэс зыбжанэкIэ псэуащ, арщхьэкIэ иужькIэ икIуэдыкIащ я гъунэгъухэм я удыным. Миссон сымэ щIэпхъуэжащ, арщхьэкIэ жьапщэшхуэм къигъэукъубея хым щIилъэфащ.

«ПцIыми, гъэщIэгъуэнщ» жыхуиIэм хуэдэу куэдыр дихьэхат Дефо къиIуатэ хъыбарым. АрщхьэкIэ мыгувэу къыкъуэкIащ тхакIуэм пэж гуэрхэр къызэригъэсэбэпам щыхьэт техъуэри. Офицеру щыта Вудс Роджерс 1703 - 1705 гъэхэм ярихьэлIащ хы Iуфэхэм илъэсипщI бжыгъэкIэ щыпсэуахэм. Я Iуэхухэр щIагъуэтэкъым-тенджыз хъунщIакIуэхэм я жьакIэр зэщIэкIат, зыщатIагъэри, хьэкIэкхъуэкIэхэм я фэм къыхэщIыкIахэрт. АрщхьэкIэ лъапсэ, бын, къэурылъху-пхъурылъхухэр яIэт. Насыпыншэуи зыкъалъытэжыртэкъым.

 Мис ар нэхъ ещхьт…

Тенджыз хъунщIакIуэхэм зы зэман я Iуэху нэхъ къыщикIар Багам хытIыгухэрщ. БзаджащIэхэм Нью-Провиденс хытIыгум и Нассау къалэр 1696 ягу ирихьащ икIи ар епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм пират республикэм и щыхьэр ящIащ.

Абыхэм къагъэсэбэпащ 1706 гъэм Франджымрэ Испаниемрэ я флотым инджылызхэм я кхъухьхэр Багамхэм зэрыIуигъэкIуэтар. Ауэ республикэр зэрыщыIар пIалъэ кIэщIкIэщ. 1718 гъэм капитан Вудс Роджерс зи унафэщI кхъухьхэм хытIыгухэр къазэужащ икIи ахэр Инджылызым ей хъужащ.

Иджы ффIэгъэщIэгъуэныну къыщIэкIынщ Багамхэм къыщызэрагъэпэща къэралыр зэрызэтраухуауэ щытар.

Псом япэу Либерталием конституцэ иIэжт унафэр зыIэщIэлъыр Нэхъыжьэм я советырт. Закон нэхъыщхьэм игъэувырт президент –«протекторымрэ» (ар Миссонт) статс-секретарымрэ (Караччиоли) я къулыкъухэр. Тенджыз хъунщIакIуэхэм я флотым и Iэтащхьэт Тич Эдвард (ЖьакIэ ФIыцIэ). Илъэсищ къэскIэ хэхыныгъэхэр ирагъэкIуэкIырт. Хабзэхэр зыгъэувыр Ассамблеерт. Либерталием цIыху псори хуитыныгъэхэмкIэ щызэхуэдэт, къызыхэкIахэми я фэхэм я плъыфэхэми емылъытауэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, республикэм хужьхэмрэ фIыцIэхэмрэ зэхэгъэж щащIыртэкъым, матросхэм щыхагъэхьэ хъурт цIыхубзхэри. Ауэ ахэр иджыри зырикIщ.

Либерталием къанэ гуэри щымыIэу къэралым и мылъкуу щыщыта ягъэIэпхъуэ мыхъу псори-кхъухь къекIуэлIапIэхэмрэ хьэпшып хъумапIэхэмрэ. Бжыхь ягъэувыну хуит щащIыртэкъым. ЕрыскъыхэкIхэр республикэм псоми я зэхуэдэу щыхагуашэрт. Тенджызым къыщахъунщIэхэри арат. Апхуэдэ хабзэм тету трагуашэрт къаубыда цIыхубз ныбжьыщIэхэри. Зи къару дэхуэну псоми лэжьэну я къалэнт, ар зыхузэфIэмыкIхэм пенсэ иратырт.

Къуентхъхэр щагуэшкIэ псом япэу ирагъэщыр захуагъэрт. АрщхьэкIэ зекIуэхэм фэбжь къыхэзыхахэм Iыхьэ щхьэхуэ хуащIырт.

Къэзыгъэзэжа хъунщIакIуэхэм я зыгъэпсэхугъуэ зэманыр нэхъыбэу щагъакIуэр ефапIэхэмрэ къэхьпэщхэмрэт. Абы къегъэлъагъуэ ахэр жыжьэрыплъэу зэрыщымытар, нобэрей Iуэхухэр япэ ирагъэщу къызэрекIуэкIар. Аращ щIэх дыдэу щIэкIуэдыжари, ауэ арыншами гъащIэ яIэтэкъым.