Мы гъэм Урысейм щагъэлъэпIащ и япэ иператор Петр Езанэр къызэралъхурэ илъэс 350-рэ зэрырикъур. Инщ а пащтыхьым къигъэна лъэужьыр - ар зы тхыгъэкIи тхыгъитIкIи къыпхуэIуэтэнутэкъым. Псом япэу къыхэгъэщыпхъэщ абы и унафэм щыщIэтам къэралым хуабжьу зыкъызэриIэтар. А зэманым Европэм щынэхъ лъэщ Швецием текIуэри, Урысейм дуней псор къыфIэлIыкI хъуащ. Нэхъапэм имыIа тенджыз флотыр къызэригъэпэщын папщIэ кхъухь щIынымрэ зегъэкIуэнымрэ щыхуеджэн мурадкIэ нэхъ ныбжьыщIэ жанхэр Голландием игъэкIуа къудейкъым, атIэ псори зригъэлъагъун папщIэ, езыри пхъащIэ къызэрыгуэкIыу абы щылэжьащ. Санкт-Петербург фIэкI имыухуами, Петр и щIыхьыр цIыкIутэкъым.
АрщхьэкIэ езыр и хьэлкIэ залымт, къузгъунт, текI-техьэ щIэщыгъуэщIт. И щхьэгъусэ Лопухина Евдокие фIы дыдэу илъагъуу Нидерландхэм кIуат, ауэ къыщигъэзэжам и гур занщIэу бгъэдэкIри къулъшырыфым иригъэшащ. Евдокие тхыдэм къыхэнащ лъэпкъкIэ урысхэм къахэкIа иужь пащтыхь гуащэу зэрыщытамкIэ. ЖытIэнщи, а бзылъхугъэм адыгэлъ тIэкIуи щIэтагъэнущ: уей-уей жезыгъыIэ лIакъулIэш пагэ Лопухинхэ къызытехъукIар Редадэ цIэрыIуэр арауэ хуагъэфащэ, ауэ ар нэгъуэщI псалъэмакъщ.
Пётр налог, ахъшэ хэхыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэр (псалъэм и хьэтыркIэ, жьакIэ бгъэкIынымкIэ хуитыныгъэр къэпщэхуныр) къигупсысырт, IэнатIэхэм мылъку хилъхьэн папщIэ: Езыр ятеплъэ хъуртэкъым Iулъхьэ къеIызыххэм, хьэжьвакъэжьышхэм, гъэпцIакIуэхэм. Мы хъыбарыр куэдрэ къаIуэтэж: «Петр Езанэм оберпрокурор Ягужинский Павел ириджэри, жриIащ: «Унафэ тхы: нобэ щыщIэдзауэ кIапсэ нэхъ мыхъуми къызыщIэкIын Iулъхьэ къеIызыхым а кIапсэ дыдэмкIэ и щхьэр палъэнщ!» Мыдрейм пидзыжащ: «Зи щIыхьыр лъагэ! ИтIанэ уэ блыгущIэт уимыIэжыххэу укъэнэнкIэ шынагъуэщ. Псоми тIэкIу-тIэкIу къыIах!»
Прокурорым и псалъэхэм пащтыхьыр къигъэуIэбжьащ, ауэ абы и Iуэху бгъэдыхьэкIэм зригъэхъуэжакъым! Ар ящысхьыртэкъым зыми. Мис щапхъэхэр.
1723 гъэм и мазаем Санкт-Петербург шэ къэуэжу къащыщыхъуащ барон Шафиров Петр укIкIэ и суд зэращIам теухуа хъыбарыр. Петр Езанэм и IупэфIэгъум, сенаторым, вице-канцлерым къэралым и дамыгъэ нэхъыщхьэр иджы дыдэ ират къудейти, къэхъуар я акъылым къитIасэртэкъым. Абы щыгъуэми, дыгъуауэ ягъэкъуаншэр езыратэкъым, атIэ и къуэш нэхъыщIэ Михаилт. Нэхъыжьым ар щIиуфат. Пащтыхьым и унафэкIэ цIыху куэд щызэхуэсащ утым. Шафировым и щхьэр трилъхьащ пхъэтеIущIыкIыпIэм. АрщхьэкIэ и пщэм темыхуэу джыдэм пхъэм зыхитIащ - ипэIуэкIэ Петр Езанэм тезырыр зэрихъуэкIат Шафировыр Сыбырым яхунымкIэ.
Сенатым къыдэкIуэу къэралым къыщызэрагъэпэщат къэпщытакIуэхэм я IэнатIэ. Абы куэд сэтей къищIырт. Псалъэмакъышхуэ къикIауэ щытащ Сыбырым и губернатор джыназ Гагарин Матвей и Iуэхум. Ар канцлер Головкин Гавриили фельдмаршал Голицын Александри я Iыхьлыт. Абыхэм къазэрыкъуэгушхукIрауэ къыщIэкIынут щIэIэбэлъабэр: Iулъхьэхэр къыIихырт, налогыу къыхэкI ахъшэхэр игъэпщкIурт. Хэбгъэзыхьмэ, Китайм Петр Езанэм папщIэ къригъэша налмэсхэр зэкIэщIиупщIат!
Гагариныр Санкт-Петербург ираджэри, и къулыкъум трагъэкIащ Сенатым джыназым и судыр укIкIэ ищIащ, а унафэм и телъхьэу, канцлер Головкинри яхэту, Iэ яIэтащ сенатым хэт псоми. Гагариным и щхьэр щыпалъащ щыхьэрым и Троицкэ утым. Пащтыхьым и унафэкIэ абы и хьэдэр куэдрэ къыфIахыжакъым, псоми ялъагъун папщIэ.
НаIуэу зэрыщытщи, Петр Езанэм и тетыгъуэм Урысейм къэкIуат нэгъуэщI къэралхэм къикIа IэщIагъэлI куэд. Дауи, абыхэм апхуэдэ тезыр ткIийхэр ятеплъхьэну къезэгъыртэкъым. Пащтыхьым гу лъитащ хьэщIэхэм IэфIу шхэну, я нэгу зрагъэужьыну зэрафIэфIым. Апхуэдэу щыщыткIэ, къалэжьым щыщ Iыхьэр мыбы къыщагъанэ. Ауэ ахэри зэхуэдэтэкъым.
Нэмыцэхэмрэ франджыхэмрэ ахъшэр зэбграпхът, урымхэмрэ голландхэмрэ нэпсейхэт, дэтхэнэ кIэпIейкIэри зэпалъытэу. Пащтыхьым унафэ ищIащ япэрейхэм улахуэ нэхъ ин, иужьрейхэм нэхъ цIыкIу иратыну. Зэрытлъагъущи, псори зытрищIыхьыр къэралым ахъшэ нэхъыбэ къинэнырт.
КъызэрыщIэддзамкIэ дгъэзэжынщи, пIалъэ кIэщIым Урысейм жэуапым щрашэлIащ Iулъхьэ къеIызыха, мылъку зэхэзыдыгъуа къулыкъущIэшхуэхэу 20-м щIигъу. Абыхэм яхэтащ езы пащтыхьым башкIэ иубэрэжьа Меншиков Александррэ Долгоруков Яковрэ - езым и блыгущIэт гъунэгъу дыдэхэр.
Апхуэдизу ткIий пэтми, Петр Езанэм щIэпхъаджащIэхэм щахуигъэгъуи къэхъурт. Тхыдэджхэм зэратхыжымкIэ, зы суд къулыкъущIэ гуэр къыщIэхуат, Iулъхьэ къыIихауэ Пащтыхьым мурад ищIащ къуэншам езыр пкъырыупщIыхьыну. Мыдрейхэр лъаIуэрт хуигъэгъуну, жаIэрт, бын куэд иIэу. Къилэжыр хуримыкъуу. «Дапщэ пхуримыкъур?»- щIэупщIащ Петр. КъыщыжриIэм, унафэ ищIащ хуримыкъу ахъшэр къулыкъущIэм и улахуэм хущIагъуну, икIи къуэншам хуигъэуващ Iулъхьэ афIэкIа зэи къыIимыхыну: «Иджыри зэ укъыщIэхуэмэ, уи жагъуэ умыщI-уи щхьэр палъэнущ!»
КъулыкъущIэм илъэс зыбжанэкIэ зиIыгъащ, ауэ итIанэ хуэмышэчу щIидзэжащ зэсам. Ар къызэрищIэу Петр Езанэр къэлыбащ: «А зинэкIэ къалъхуам игъэпэжакъым къызита псалъэр, ауэ сэ згъэпэжынщ!» КъыкIэлъыкIуэ махуэм палъащ къулыкъущIэм и щхьэр.
Дауи, ткIииIуэщ, ауэ языныкъуэхэм деж уогупсыс плъагъуу Iулъхьэ къыIах, къэрал мылъкур зрэлъэфалIэ нэхърэ ари зэрынэхъ захуэм.
