Тхыдэм къыщыхъуакъым

1941 гъэм фокIадэм и 8-м щIидзэри, махуэ 900-м нэблагъэкIэ бийм и къапхъэным итащ Ленинград къалэр. Гитлер и «Барбаросс планым» ипкъ иткIэ, Германием СССР-р мазитI-щым иубыдын хуейт. Къалэ нэхъыщхьэхэу Москварэ Ленинградрэ зыIэрагъэхьэмэ, адэкIэ псори псынщIэ дыдэу къехъулIэну къащыхъурт. Генерал-фельдмаршал Браухич Вальтер зи пашэ «Север» дзэм хэт бригадэу 4-м, дивизэу 45-м, зауэлIу мин 950-м нэсым я пщэ дэлът Нева и Iуфэм Iус къалэр махуэ бжыгъэкIэ къащтэн хуейуэ. Ауэ ленинграддэсхэр бэлэрыгъакъым. Ленинград фронтым и унафэщI Ворошиловымрэ партым и къалэ комитетым и япэ секретарь Ждановымрэ бий бзаджэм зэрыпэщIэувэн къару зэгъэпэщыным иужь ихьат: зэман кIэщIым къриубыдэу къалэдэсу мин 96-м Iэщэ къащтащ, дивизэу 9 къызэрагъэпэщащ. Абыхэм хыхьат щIалэгъуалэр, иджыри зи къару къигъэгугъэ нэхъыжьхэр, цIыхубзхэр.

Нэмыцэдзэм зэуэ ехъулIэныгъэхэр хузыIэрыгъэхьакъым. Къалэнышхуэ зи пщэ дилъхьа дзэзешэр зэрыщыгугъам хуэдэу къызэрыщIэмыкIам къигъэгубжьа Гитлер фельдмаршал Браухич Вальтер Берлин ишэжри, и къулыкъум трихуащ. Абы и пIэм иригъэуващ фельдмаршал Кюхлер Геральд.

Къалэр хъума зэрыхъумкIэ арэзытэкъым Ставкэри Штаб Нэхъыщхьэри. Москва ираджащ Ворошиловымрэ Ждановымрэ. Абыхэм гуащIэу къепсэлъащ Сталиныр. Апхуэдэу Iуэхур щыхъум, и ныбжьыр зэрыхэкIуэтам икIи апхуэдэ IэнатIэм нэсу зэрыпэмылъэщыжым къыхэкIыу, и къулыкъум трагъэкIыну Ворошиловыр лъэIуащ. Абы и пIэм ирагъэуващ армэм и генерал (иужькIэ Совет Союзым и Маршал хъуа) Жуков Георгий. Ауэ ари а къулыкъум куэдрэ пэрагъэтакъым. Командующэ нэхъыщхьэ Сталиным и япэ къуэдзэу ягъэуври, Москва яшэжащ.

Жуковым иужькIэ, Ленинград фронтым и унафэщIу щытащ генерал-майор Федюнинский И. И., генерал-лейтенант Хозин М. С., генерал-лейтенант Говоров Л. А. сымэ.

1943 гъэм Ленинград фронтыр тIууэ ягуэшащ - Ленинград, Волохов фронтхэу. Япэм и унафэщIу ягъэуващ армэм и генерал Мерецков К. А., етIуанэм - армэм и генерал Попов М. М. Иджы а фронтитIым Ленинград и блокадэр зэпратхъын хуейт. Абыхэм щIэгъэкъуэн яхуэхъуну и пщэ далъхьат Прибалтикэ фронтым. А фронтищым яIэт офицеррэ сэлэту зы мелуанрэ мин 240-рэ, топрэ лагъымыдзу мин 21-рэ, танкыу 1475-рэ, кхъухьлъатэу 1500-рэ. Ленинград къэзыухъуреихьа фельдмаршал Кюхлер IэщIэлът сэлэтрэ офицеру мин 741-рэ, топу мин 11-м щIигъу, танкыу 380-рэ, кхъухьлъатэу - 400.

1944 гъэм щIышылэм и 14-м пщэдджыжьым советыдзэхэм бийм ебгъэрыкIуэн щIадзащ. ЩIышылэм и 20-м Новгород хуит къащIыжащ. Зы тхьэмахуэ дэкIри, щIышылэм и 27-м, Ленинград блокадэр зэпратхъащ. Зэман кIэщIым къриубыдэу ди советыдзэр километри 100 хуэдизкIэ кIуэтат, мыбдежым щызэтракъутащ бийм и дивизэ 26-рэ.

Хуабжьу гугъу ехьащ ленинграддэсхэр. Блокадэм щита махуэ 900-м нэблагъэм къриубыдэу фашист Германием а къалэм бомбэ зэмылIэужьыгъуэу мини 146-рэ щридзыхащ, лагъымрэ топышэу мини 150-м нэс тригъэщэщащ. ЦIыхухэр шхын щхьэкIэ лIэрт, щIыIэм иукIырт, узым ихьырт. Махуэм хуэзэу зы сэлэтым иратыр щIакхъуэ грамм 250-рэт, лэжьакIуэхэм - грамм 200-т, мылажьэхэмрэ сабийхэмрэ - грамми 125-рэт. Ари зылъымысыр нэхъыбэт. Махуэ къэс хьэдэ минхэр щIалъхьэрт. Пискаревскэ кхъэм и закъуэ хьэдэ мин 470-м нэс щыщIалъхьащ а зэманым.

ИтIани къалэм зитакъым. Ленинград хуэфащэу фIащащ Къалэ-лIыхъужь цIэр.

А къалэр зыхъумахэм яхэтащ ди республикэм икIахэри. Псалъэм папщIэ, ПЕ-2 кхъухьлъатэм ису Ленинград хахуэу щызэуащ КIэфо Арсен. Абы бомбэ мащIэ яхидзакъым къалэм къебгъэрыкIуэ нэмыцэ фашистхэм, хэщIыныгъэ мащIи яритакъым.

Ленинград и уэгур зыхъумахэм ящыщщ кхъухьлъатэзехуэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь Байсултанов Алим. Ар 277-рэ уэгум ихьащ, хьэуам зэхэуэ 64-рэ щригъэкIуэкIащ. Абы и закъуэу бийм и кхъухьлъатэу 8, и ныбжьэгъухэм я гъусэу 10 къриудыхащ. 1943 гъэм и фокIадэм уэгум и гъащIэр щитащ абы.

Ленинград деж щызэрихьэлIат адыгэ щIалитI - Къэрэгъэш щалъхуа Махъцы Iэбурэ Бахъсэнёнкэ щыщ Тхьэкъуахъуэ Мухьэмэдрэ. ТIури зы зенит батареем щыщт икIи блокадэр иухыху хэтащ. Псом хуэмыдэу а тIум гукъинэж ящыхъуат 1942 гъэм мэлэжьыхьым и 4-р. А махуэм хуэдэу гуащIэу бийр Ленинград къебгъэрыкIуатэкъым. Нэмыцэ кхъухьлъатэхэм уафэр яуфэбгъуат. Адыгэ щIалитIыр зыхэт зенит батареем а махуэм нэмыцэ кхъухьлъатэу 36-рэ къраудыхат. Батареем и унафэщI Иванов Сергей Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыхуагъэфэщащ, Махъцымрэ Тхьэкъуахъуэмрэ Хэку зауэ орденхэр къратащ. Абы щыгъуэ ахэр зэрызэуа зениткэ топыр иджыри къэс Санкт-Петербург и музейхэм ящыщ зым щIэтщ.

Ленинград къэухъуреихьыныгъэм къигъэкIыным лIыгъэрэ хахуагъэрэ къагъэлъагъуэу хэтащ нэгъуэщI ди хэкуэгъу куэди. Апхуэдэщ Куэцэ Сулдар, Молэ Хьэтал, Ебгъэжьыкъуэ Мурадин, Блай Iэдил сымэ. Псом хуэмыдэу фIыщIэ ин бгъэдэлъщ Блай Iэдил. Абы Астрэхъан дэт медицинэ институтыр 1941 гъэм къиухащ, Ленинград блокадэм щихуам, 596-нэ хирург ротэм и унафэщIу щытащ икIи цIыху куэд ажалым къыIэщIихащ. Зы махуэ дэкIыртэкъым абы операцэ зыбжанэ имыщIу. Вагъуэ Плъыжь орденыр, медалхэр къыхуагъэфэщащ.

Тхыдэм къыщыхъуакъым ленинграддэсхэмрэ махуэ 900-м нэблагъэкIэ къалэр зыхъумахэмрэ я фэм дэкIамрэ лIыгъэу зэрахьамрэ хуэдэ.