Украинэм и хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм сыт хуэдэ Iэмалри къагъэсэбэп Урысейр ягъэулъиин, мыхьэнэншэу къыщIрагъэдзын папщIэ. Дауи, я Iэщэ нэхъыщхьэр пцIыщ. Ар егугъуу еукъуэдий.
Псалъэм и хьэтыркIэ, куэд щIакъым Киев урысей зауэлIхэм ящыгъ вакъэхэр 1945 гъэм ядауэ щыта шырыкъухэрауэ зэригъэIурэ. «АпщIондэхукIэ гъэтIылъыпIэхэм щIэлъащ. Иджы нэгъуэщI щамыгъуэтым къащтэжащ. Абы къикIыркъэ ахэр зэрыхуэмыщIа»р. Ар яфIэфIыпсу даIыгъ ди жагъуэгъухэм.
Мыбдеж зыми и гугъу щищIыркъым, «45» бжыгъэм къигъэлъагъуэр вакъэм и инагъыр зэрыарар. Ар хъунукъым - итIанэ пцIыр къыщIэщынущ…
Апхуэдэ дыдэщ дыдейхэр Мосиным и фочхэмкIэ зэщIэузэдауэ зэратхри. 1891 гъэм урыс инженерым къигупсыса а Iэщэр ди лIэщIыгъуэм и хыщI гъэхэр къэсыху къагъэсэбэпащ, зэпымыууэ ирагъэфIакIуэурэ. Езыр сыт и лъэныкъуэкIи къезэгъырт: зепхьэну, бгъэкъэбзэну тыншт, къикI шэр километритIым нэс лъэтэфырт, зэбгъэпщам фIэкIыртэкъым. АтIэ сыт нэгъуэщI узыхуейр? Аращ апхуэдиз гъащIэ щIиIар. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, апхуэдэ Iэщэ лIэужьыгъуэхэр къыщIэнауэ щIэлъащ Донецк областым и гъэтIылъыпIэхэм икIи, дауи, абы и ополченэм хэтхэм ахэр къащтащ хуей щыхъум. Ауэ урысеидзэр абыхэмкIэ къанэ щымыIэу зэщIэузэдауэ жыпIэныр делагъэ дыдэщ. Езы ополченэм хэтхэм зэрыжаIэмкIэ, къыщIагъэсэбэпыр, хуабжьу шэрыуэщи аращ. Мис аращ и пэжыпIэр, ауэ дэ нобэ дызытепсэлъыхьынур а Iэщэр дунейм къытехьэнкIэ щIэхъуам и щхьэусыгъуэрщ.
Капитан Мосин Сергей гугъапIэшхуэхэр зырапх конструкторт. Абы и лэжьыгъэхэм щыгъуазэ хъуакIэт пащтыхь Александр Ещанэр. И къулыкъукIэ дэкIуейуэ хуежьат. АрщхьэкIэ лъэпощхьэпо къыкъуэкIащ: фIыуэ илъэгъуащ помещик Арсеньевым и щхьэгъусэ икIи бынищ зиIэ Варварэ. Мыдрейр къыпэджэжащ: а бзылъхугъэм гущыкI хуищIат илI шэчыгъуейм, ефэнрэ куэзыр джэгунрэ фIэкIа нэгъуэщI Iуэху зимыIэм. Варварэ Арсеньевым елъэIуащ я нэчыхьыр иригъэкъутэжыну, жриIащ офицер щIалэ фIыуэ зэрилъэгъуар. АрщхьэкIэ залымым пиупщIащ:
- Хэт ухуейми, лъагъу, ар уэ уи напэщ, ауэ си щхьэгъусэу укъэнэнущ. Псом нэхърэ нэхъыфIщ уи бынхэм якIэлъыплъи.
Капитан Мосини хэтт Арсеньевыр къигъэдэIуэну: «Дэ тIум Варварэ къыхуэнэн хуейр зыщ». Абы и жэуапу зэхихащ: «ЗиIам къыхуэнэнщ, зимыIам и Iэгур ущIауэ къэнэнщ!» Апхуэдэу щыхъум Сергей абы хуигъэлъэгъуащ щIакIуэ кIапэ къыдытеувэну. Арсеньевыр арэзы хъуакъым, абы и пIэкIэ офицерым и унафэщIхэм бзэгу яхуихьащ. А зэманым къэралым апхуэдэ IуэхукIэ хуит щащIыртэкъыми, Мосиным тезыр къытралъхьащ. Ауэ зи гур хьэщыкъ хъуа офицерыр абы къызэтригъэувыIакъым: абы аргуэру хьэрэмыжьыр къыхуриджащ щIакIуэ кIапэ къыдытеувэну. Мыдрейр аргуэру тхьэусыха нэужь Сергей нэхъ тезыр ткIииж къытралъхьащ-тхьэмахуитIкIэ тутнакъэщым исыну.
Зэманыр кIуэрт. ФIыуэ зэрылъагъуитIыр зэлъэIэстэкъым. ИлъэсиплIкIэ Мосиныр хущIэкъуащ Варварэ хуит къригъэщIыну. ИкIи телъыджэ къэхъуащ: Арсеньевыр арэзы техъуащ нэчыхьыр иригъэкъутэжыну. КуэзыркIэ щIыхуэшхуэ къытехуагъэнти, абы мурад ищIащ и щхьэгъусэр ищэну.
- Сыарэзыщ, - жриIащ абы офицер темыпыIэм. - Къащтэ! Ауэ сэ згъуэтыну гуныкъуэгъуэм пэкIуэу сом мин 50 къызэптын хуейщ!
ХIХ лIэщIыгъуэм и кIэухым апхуэдиз ахъшэкIэ къуажипщI къэпщэхуфынут. Дауи, инженерым ар иIэтэкъым, ауэ итIани къимыкIуэтыну мурад ищIащ. Абы папщIэ пащтыхьым игу ирихьын фоч пIалъэ кIэщIым ищIын хуейт. Жэщи, махуи лэжьащ.
Конструктор акъылыфIэм а илъэс дыдэм комиссэм и пащхьэм ирилъхьащ иригъэфIэкIуа берданкэ лIэужьыгъуищ. Абы нэхъыфIу къилъытар и кIэм нигъэсынми илъэси 8 тригъэкIуэдащ. КIэ зимыIэ щыIэкъым: Iуэхум зэрехъулIам къыпэкIуэу Мосиным орденитI къыхуагъэфэщащ. Абы и фочыр зигу ирихьа пащтыхьым унафэ ищIащ ар куэду къыщIагъэкIыу щIадзэну. Абы и закъуэкъым: 1891 гъэм Мосиныр полковник хъуащ, абы ахъшэшхуэ къыIэрыхьащ и къэхутэныгъэм папщIэ. А псом ищIыIужкIэ бжьыпэр щиубыдащ фоч лIэужьыгъуэщIэу 119-рэ щагъэлъэгъуа Париж выставкэм.
Иджыщ къыхуигъэува ахъшэр Мосиным Арсеньевым щритыфар. Апхуэдэ щIыкIэкIэ зэрызэрыцIыхурэ илъэс 16 дэкIауэ фIыуэ зэрылъагъуитIыр зэрышащ. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, а тIур куэдрэ зэдэпсэуакъым. Илъэси 3 дэкIа иужь Варварэрэ абы и бынищымрэ щIыгъуу Мосиныр Сестрорецк Iэпхъуащ, абы дэт Iэщэ заводым и унафэщIу ягъэувати. Аргуэру илъэси 8 дэкIри, и ныбжьыр илъэс 53-м иту икIи генерал-майор хъуауэ, дунейм ехыжащ.
Мис апхуэдэ хъыбар гъэщIэгъуэн иIэщ иджы Украинэм «пасэрей Iэщэу» къыщалъытэ фочу Мосиным и цIэр зезыхьэм.
