Илъэс 300 ипэкIэ

ФокIадэм и 1-р Налшык и махуэщ

ФокIадэм и 1-р Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и къалащхьэ Налшык и махуэщ.  Тхыдэ дэфтэрхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, гъуэгуанэ купщIафIэ къэзыкIуа, щIыхьрэ пщIэрэ зыхуащI, зыми емыщхь теплъэ дахэ зиIэ ди Налшык 1921 гъэм фокIадэм и 1-м хъуауэ щытащ Къэбэрдей-Балъкъэр автоном областым и къалащхьэ. 1936 гъэм и дыгъэгъазэм и 5-м областыр республикэ хъуа нэужь, ар къалъытащ КъБАССР-м и щыхьэру. 1991 гъэм и фокIадэм къыщыщIэдзауэ Налшык КъБР-м и къалэ нэхъыщхьэщ.

Налшык къызытехъукIа жылэр Кавказ къуршышхуэм и жьэгъум щIэлъ мэзылъэ щIыпIэм щежэх псы уэрым и Iуфэм къызэретIысэкIрэ илъэс 300-м нэсащ. Адыгэпщхэу Къетыкъуэ Аслъэнбэч, Тэтэрхъан Жамбот, Жанхъуэт Кушыку сымэ я жылэхэр 1724 гъэм щагъэтIысащ абдеж, тхыдэджхэм къызэралъытэмкIэ. Налшык иджыпсту зэрыс щIыпIэр Къетыкъуэпщым и хэщIапIэу щытауэ жаIэ. Ауэ щыхъукIэ, а илъэсым къыщыщIидзащ къалащхьэм и тхыдэм, абы и ухуэныгъэмрэ зыужьыныгъэмрэ.

 Илъэси 100-кIэ екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэм и лъэхъэнэм Налшык слобода хъуащ, иужькIэ зауэ быдапIэ статусыр Iуахыжри, граждан унафэ щызекIуэ жылэу яубзыхуащ. Слободар къалэ щащIар Жэпуэгъуэ революцэ иныр иухыу Совет властыр щIыпIэм щагъэува нэужьщ. ЩIыналъэм и къалащхьэ хъуа нэужь, Налшык теуващ зыужьыныгъэ махуэм и лъагъуэм. Хэхъуэрт абы дэс цIыхухэм я бжыгъэм, къалэ экономикэм, промышленностым я зэфIэкIым, апхуэдэуи заузэщIырт бгъэдэлъ курорт Iэмалхэм.

ЗыIэригъэхьэ ехъулIэныгъэхэм цIэрыIуэ ищIа щIыналъэм щекIуэкI мамыр гъащIэр къызэпиудауэ щытащ 1941 гъэм къэхъея Хэку зауэшхуэм.   Налшыкдэс мини 9-м щIигъум я псэр ятащ ди къэралым и хуитыныгъэм папщIэ. Хэку зауэшхуэм щызэрахьа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ щхьэкIэ къалэм щыщ цIыхуи 8-м хуагъэфэщауэ щытащ «Совет Союзым и ЛIыхъужь» цIэ лъагэр, къалэдэс мини I0-м щIигъум иратащ нэгъуэщI къэрал дамыгъэ лъапIэхэр. МафIае илъэсхэм зэрихьа лIыгъэм папщIэ 1985 гъэм Налшык къыхуагъэфэщауэ щытащ Хэку зауэ орденым и 1-нэ нагъыщэр. УФ-м и Президентым и УнафэкIэ 20I0 гъэм Налшык къыфIащащ «Дзэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэри.

СССР-м и лъэхъэнэм Налшык цIэрыIуэ хъуауэ щытащ бгъэдэлъа промышленнэ зэфIэкIымкIэ. ЗыгъэпсэхупIэ щIыпIэу зэрыщытым къыдэкIуэу, ди къалащхьэм зыщаужьауэ щытащ электроникэ, машинэ ухуэныгъэ, металлургие IэнатIэхэм. ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм къэралым щекIуэкIа зэхъуэкIыныгъэ ткIийхэм я илъэсхэми екIуу пхыкIыфащ къалащхьэр.

Нобэ Налшык зыужьыныгъэмрэ зыузэщIыныгъэмрэ я гъуэгум ирикIуэ, гъащIэм и лъэныкъуэ куэдкIэ зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ жылэ Iумахуэщ.   Социальнэ мыхьэнэ зиIэ ухуэныгъэ инхэр щызэфIах Налшык. Абыхэм ящыщщ школыщIэхэр, щэнхабзэ IэнатIэщIэхэр, транспорт линиещIэхэр, дин IуэхущIапIэхэр, нэгъуэщIхэри. Зы илъэси къанэркъым къалащхьэм еджапIэ зэпэщхэр, лэжьыгъэм сыт и лъэныкъуэкIи хуэщIа гъэсапIэщIэхэр къыщызэIуамыхыу. Къалащхьэм щолажьэ дунейпсо мардэм хуэкIуэ егъэджэныгъэ лэжьыгъэ щызэфIах, щIалэгъуалэр IэщIагъэ зэмылIэужьыгъуэхэм щыхуеджэ университетхэр, институтхэр, академиехэр. КъБР-м къэралыбзэу щыгъэува бзищымкIэ – урысыбзэмкIэ, адыгэбзэмкIэ, балъкъэрыбзэмкIэ – лэжьыгъэр щызэфIах IуэхущIапIэхэм. 

 Ди къэралым и нэгъуэщI щIыналъэхэм, хамэ щIыпIэ куэдым тыншу, шынагъуэншэу, псынщIэу унэзыгъэсыф, аэропорти дэтщ Налшык. Къалащхьэм и курыкупсэм итщ гъущI гъуэгу станцышхуэ. АбыкIэ къалэр пыщIа мэхъу къэралым и нэгъуэщI щIыналъэхэм. Куэд дэмыкIыу къызэIуахыну я мурадщ «Налшык-Ищхъэрэ», «Налшык-Ипщэ» автовокзалыщIэхэр. Ахэр къызыхуэт щымыIэ ухуэныгъэ инщ, цIыхум я тыншыгъуэ куэд къыщылъытауэ.

Ди къалащхьэр къэралпсо мыхьэнэ зиIэ курорт щIыналъэщ. Абы и зыгъэпсэхупIэхэм нал щIыкIэу къадокIуэкI Iуащхьэ лъагэхэр. Абыхэм ар щахъумэ жьапщэшхуэхэмрэ борэнхэмрэ. ЩхъуантIагъэкIэ, хьэуа къабзэрэ дыгъэ нурымкIэ Тхьэр зыхуэупса жэнэт щIыналъэу къалъытэ Налшыки ар зи къалащхьэ Къэбэрдей-Балъкъэрри, апхуэдизу абыхэм я щIыуэпсыр къулейщи. А псоми иригушхуэу, иригуфIэу республикэм и къалащхьэм щопсэу КъБР-м и цIыхухэм я процент 33-р. Лъэпкъи 100-м щIигъум къахэкIа цIыхухэр дэсщ мы зэманым Налшык. Зыщыщ лъэпкъымрэ зэрахьэ динымрэ емылъытауэ, ахэр хущIокъу зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу зэрызэдэпсэуным. Щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэм нэхъри ягъэбыдэ лъэпкъхэм яку дэлъ мамыр зэхущытыкIэр, зым адрейм хуиIэ шыIэныгъэр, пщIэр.

Дэтхэнэ ехъулIэныгъэми и щIыбагъ къыдэлъщ цIыху гуащIэрэ акъылрэ. Илъэс зэхуэмыдэхэм Налшык и унафэщIу лэжьащ зи къалэнхэм жэуаплыныгъэ лъагэр зыхащIэу пэрыта къулыкъущIэхэр.  Иджыпсту Налшык къалэ администрацэм и унафэщIщ Ахъуэхъу Таймураз Борис и къуэр. Зи цIэ къитIуа дэтхэнэми и гъащIэм, и лэжьыгъэм, Iуэху зехьэкIэмрэ хэлъэтымрэ, шэч хэмылъу, къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ къалащхьэм и тхыдэмрэ абы игъуэта зыужьыныгъэмрэ. Республикэм, къалэм я унафэщIхэм гулъытэшхуэ хуащI Налшык европей псэукIэ мардэм тет щыхьэр екIу хъуным.

ЖЫЛАСЭ Маритэ.