Ди щхьэщ зыхуэтхъумэр

Жэпуэгъуэм и 4-р Псэущхьэхэр хъумэным и дунейпсо махуэщ. Ар, адрейхэми хуэдэу, зыхуэгъэзар дэ, цIыхухэр, дыкъэзыухъуреихь дунейм щыщ псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ, Iущагъэ ин тхэлъу, дахуэсакъын зэрыхуейм иджыри зэ дригъэгупсысынырщ.  

ЩIэх-щIэхыурэ зэхыдох ди планетэм псэущхьэу тетым я лъэпкъыгъуэ зыбжанэ илъэс къэс зэрытебзэхыкIыжым ехьэлIа хъыбархэр. «Абдежым къыщыувыIами сыт хъунт?!» хужытIэну, дызымыгъэгуфIэ а Iуэхугъуэр къызэрызэтемыувыIэри нэрылъагъущ. И щхьэусыгъуэри гурыIуэгъуэщ: щIыуэпсым и беягъэр цIыхухэм щысхьыншэу къызэрагъэсэбэпырщ, мэзхэмрэ псыпцIэхэмрэ я мызакъуэу, ахэр псэущхьэрэ къуалэу зи хэщIапIэхэри, къэгъазэ ямыIэу, зэрыхагъащIэрщ.

Дызэрыщыгъуазэщи, ди республикэм и щIыналъэр Кавказ Шытх Нэхъыщхьэм ищхъэрэкIэ гъэза и джабэщIхэмрэ абыхэм я лъабжьэкIэ щыIэ губгъуэхэмрэ я курыхырщ зыхуэзэр. Псэущхьэхэм я нэхъыбэм егъэзыпIэ нэхъ яхуэхъури щыпсэуну нэхъ къыхахри мэзхэрщ, псом хуэмыдэжу къыр зэхуакухэм дэтхэрщ. АтIэми, псэ зыIуту ди «нэхъыщIэ цIыкIухэм» мэзым и зы дэтхэнэ къуэгъэнапIэри я унапIэщ. Нэрымылъагъу цIыкIужьейхэм я мызакъуэу, нэм къыхуэубыд нэхъ иныIуэхэми жыгыпкъхэр, абыхэм къапыкIэ тхьэмпэхэр, жыг лъабжьэхэр, езы щIы щхьэфэ дыдэри псэупIэ яхуохъу. Бзу зэмылIэужьыгъуэхэр, кIэпхъхэр, мэз джэдхэр, былътырыкухэр, нэгъуэщIхэри къудамэхэм тесщ, жыг кугъуанэхэм исщ.

ЩIыгум и зэхэлъыкIэм зэпымыууэ зихъуэжми, ди мэзхэмрэ бгылъэ щIыпIэхэмрэ иджыри я хэщIапIэщ щыхь лIэужьыгъуэхэу бжэным, бланэм, бжьом, джэду лъэпкъыгъуэхэм хабжэ елэным, щомыщым, дзыдзэ зэхуэмыдэхэм ящыщу мывалъэрызекIуэмрэ мэзхэр зи щIасэмрэ, кхъуэпIащэм, мыщэм, дыгъужьым, бажэм, ужьэм, дзыдзэм, уашхэм, мэзджэдум, тхьэкIумэкIыхьым, кIэпхъым, къинэмыщIхэми. Бгыщхьэхэм иту ноби куэду щыдолъагъу къурш ажэхэмрэ бжэнхэмрэ. Псыхъуэ тIуащIэхэм аргуэру щалъагъу хъуащ Кавказым фIэкIа нэгъуэщI щIыналъэхэм щымыпсэу псыбланэр (бобр).

КъБР-р хэщIапIэ зыхуэхъуа псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэхэмрэ ящыщу нэхъ зыхуэсакъыпхъэу къалъыта лIэужьыгъуэхэм я бжыгъэр 230-м ноблагъэ. Абыхэм ящыщу 73-р Урысейм и Тхылъ Плъыжьым иратхащ. Ахэр къоув Къэбэрдей-Балъкъэрыр биологие зэмылIэужьыгъуагъэкIэ зэрыбейм и зы пщалъэу.  

Ди щIыуэпсым къыгуэхыпIэ зимыIэ и зы Iыхьэщ, псалъэм папщIэ, шэрыпIхэр (зи шырхэр, зи щIэжьейхэр быдзышэкIэ зыпIхэр). Ахэр лъэпкъыгъуэ 70-м щIегъу. Къуалэбзухэр 300-м ноблагъэ. УарохьэлIэ хьэпщхупщ 17-м, щIыми псыми щыпсэу 7-м, бдзэжьей зэхуэмыдэу 33-м. Мыдрейуэ, ди щIыналъэм гъудэ-бадзэу, хьэмбылу лъэпкъыгъуэу, хьэпIацIэ-хьэмлашкIуэрэ тхыцIэ зимыIэу, псори зэхэту, лIэужьыгъуэ мини I0-м щIигъу къыщыпхуэбжынущ. Абыхэм яхэтщ Кавказым фIэкIа нэгъуэщI щIыпIэхэм узыщримыхьэлIэхэри. Ар и щыхьэтщ ди республикэм и щIыуэпсыр адрей щIыналъэхэм нэщэнэ гуэрхэмкIэ къазэрыщхьэщыкIым. КъызыхэкIыр, ди щIыгум щIыIагъэ-хуабагъэ, псыIагъэ-гъущагъэ я лъэныкъуэкIэ щыщыIэ щытыкIэмрэ лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу и геологием къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэмрэщ.

ИщхьэкIэ къыщедбжэкIахэм ящыщу, Къэбэрдей-Балъкъэрыр зи хэщIапIэ псэущхьэ нэхъ ин дыдэхэм хабжэ мыщэр, Европэм нэхъ дызыщрихьэлIэ щыхьыр, Азие Гупэм къикIыу ди деж « зи лъэр къэзыхьэса» щомыщыр, къырыщхьэ дзакIэхэм ящхьэщысырей бгъэ пщэ хужьыр. Мыдрейуэ, шэрыпIхэм ящыщу нэхъ цIыкIужьей дыдэу къалъытэ щIыIубми ди республикэм хамэу зыкъыщилъытэжыркъым.

Къэбэрдей-Балъкъэрыр ижькIэрэ зи хэщIапIэ псэущхьэхэм, ди гуапэ зэрыхъунщи, иужьрей илъэс пщIы бжыгъэм къриубыдэу, лъэныкъуэкIэ къикIахэри къахыхьащ. Абыхэм яхэтщ езыр-езыру къэIэпхъуахэри, цIыхухэм къыздашахэри. А щIыкIэм тету ди щIыналъэм къыщыунэхуахэм ящыщщ ондатрэр, Америкэр зи хэку норкэр, Европэр зи хэгъэрей кIэпхъыр, нэгъуэщIхэри.

ХьэщIапIэ къытхуэкIуэхэм къызэралъытэмкIэ, зи гугъу тщIахэм ящыщу республикэм и щIыуэпсыр хуабжьу зыгъэдахэ псэущхьэщ къурш бжэнхэр, Азие Гупэр зи къежьапIэ щомыщыр, псы ежэххэм хэс бдзэжьей къуэлэныр, нэгъуэщIхэри.

Дыгугъэнщ, дыкъэзыухъуреихь дунейр зэрахуэтхъумэфам папщIэ, щIэблэщIэхэми фIыщIэ лей захуедгъэщIыфын хуэдэу, зи гугъу тщIа псэущхьэхэм хуэдэхэр ди щIыналъэм къыщызэтедгъэнэфыну.

КъБР-м ЩIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэмрэ экологиемкIэ и министерствэм ЩакIуэ IуэхухэмкIэ и департаментым и IэщIагъэлIхэм республикэм и мэзхэмрэ и тафэхэмрэ, къуакIэ-бгыкIэхэмрэ бгыщхьэхэмрэ зи хэщIапIэ псэущхьэхэм я Iуэху зытетыр щызэхагъэкI лэжьыгъэхэр пIалъэ-пIалъэкIэрэ ирагъэкIуэкI, хьэкIэкхъуэкIэхэр къызэраущэкIу, бдзэжьей зэрыщещэ щIыкIэхэр зэхагъэкI, зыхуимыт «зыIэщIэкIахэр» хабзэм ирашалIэ.

ИтIани, къыхэгъэщыпхъэр аращи, а лэжьыгъэм фIы гуэрхэр къызэрыпэкIуэр нэрылъагъуми, зи гугъу тщIы IуэхущIапIэм и инспектор тIощIырыпщIым я закъуэкIэ, нэгъуэщI щIэгъэкъуэн ямыIэмэ, республикэм и щIыналъэр зэрыщыту щIэх-щIэх зэрыщIамыплъыкIыфынури гурыIуэгъуэщ…