Химием зымащIэ хэзыщIыкI дэтхэнэми зэхихащ Кюри Марие и цIэр. Уеблэмэ абы и цIэр 96-нэ химическэ пкъыгъуэм фIащыжащ — Кюрий (лат. CurIum). Марие щIэныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа бзылъхугъэ телъыджэхэм хабжэ.
Марие Складовская I867 гъэм Варшавэ къыщалъхуат, сабиитхум я нэхъыщIэт. Абы и адэр физикт, и анэр школым и унафэщIт. Дауи, щIэныгъэщIэкъуу къэтэджащ хъыджэбз цIыкIури. Псом хуэмыдэу Марие химиер фIэфIти, и дэлъхум и лабораторэм къыщIэмыкIыу щылажьэрт. Химие пкъыгъуэхэм я таблицэр зэхэзыгъэува Менделеевыр Марие и адэм и ныбжьэгъути, и зы хьэщIэгъуэ гуэрым гу лъитащ хэгъэрейм и пхъур лабораторэм щIэту. «Мыдэ фыкъаплъи — фыкъэдаIуэ! Ар химикышхуэ хъуауэ флъагъунщ», — жиIауэ щытащ Менделеевым.
ЩIэныгъэм иримыгъэкIуалIэу Марие IуэхугъуитI зэран къыхуэхъурт — къулейсызыгъэмрэ Варшавэ университетым цIыхубз къызэрамыщтэмрэ. Пщащэм мурад ещI и шыпхъу нэхъыжь Броня гурыIуэу, Марие илъэситхукIэ гувернанткэу лажьэурэ абы медицинэмкIэ институтыр къригъэухыну, абы иужькIэ нэхъыжьым Марие иригъэджэжыну. Арати, Броня Париж щеджащ, еджапIэр къиухыу дохутыр хъуа нэужь, и шыпхъу нэхъыщIэр Франджым ириджэри, Сорбоннэ щIигъэтIысхьащ.
Марие щхьэгъусэ хуэхъуа Пьер Кюри щыхуэзари аращ. Пьер и лэжьыгъэри щIэныгъэри физикэмрэ химиемрэт зэпхари, зэрыша нэужь, зэдэлажьэу щIадзащ, зыр зым дэIэпыкъужу.
I897 гъэм зэщхьэгъуситIым бын ягъуэтащ. Мазищ нэхъ дэмыкIыуи Марие и лэжьыгъэхэм пищэжащ. А зэманым ирихьэлIэу щIэныгъэлIхэм къахутат уран химие пкъыгъуэм нэбзий (излучение) идзу. А къэхутэныгъэщIэм дихьэхри, нэбзийр къыздикIыр иджыну, химием и унэтIыныгъэ щхьэхуэу зригъэужьыну тегушхуащ Марие, аращ япэу ураным елэжьари. Уеблэмэ Пьер физикэмкIэ и лэжьыгъэхэр къигъанэри, химием итхьэкъуа бзылъхугъэм дэIэпыкъуну мурад ищIат. Апхуэдэу I898 гъэм зэщхьэгъусэхэм къахутащ химие пкъыгъуэщIэхэр: полонийрэ радийрэ.
Кюри зэлIзэфызым къахута пкъыгъуэхэр утыку кърахьэн ипэ, абы щыхьэт техъуэ лэжьыгъэхэр илъэсиплIкIэ лабораторэм щригъэкIуэкIащ Марие. Нобэ дощIэ а цIыхубзыр зэлэжьа пкъыгъуэхэм радиацэ гуащIэ къазэрыпкърыкIыр, ауэ ар Марие и узыншагъэм хуэм-хуэмурэ зэран зэрыхуэхъур ищIэртэкъым абы щыгъуэм.
I903 гъэм радиоактивнэ пкъыгъуэхэмкIэ доктор лэжьыгъэр пхигъэкIащ абы. ЗэрыжаIэмкIэ, щIэныгъэмкIэ хэлъхьэныгъэшхуэт Марие и лэжьыгъэр. Абы щыхьэт техъуэуи а илъэс дыдэм Мариерэ Пьеррэ Нобелым и саугъэтыр къратащ.
I904 гъэм зэщхьэгъусэхэм япхъу етIуанэр дунейм къытехьащ. ИлъэситI нэхъ дэмыкIыу, Марие и дунейр къытекъутащ: I906 гъэм Пьер машинэм иукIри, Марие зыри хуэмеиж хъуащ. Ауэ бынитI ипIын зэрыхуейр къыгурыIуэжщ, и бгыр щIикъузэри, Кюри и лэжьыгъэхэм пищащ, уеблэмэ Пьер зи унафэщIу щыта физикэмкIэ кафедрэм Марие и нэхъыщхьэу ягъэуващ. Арати, Марие Сорбоннэ и япэ цIыхубз-егъэджакIуэ хъуащ.
Марие цIыху щыпкъэт, щэхут, щIэныгъэр и гъуазэт. I9II гъэм Марие Кюри Нобелым и саугъэтыр етIуанэу къратащ, радийр медицинэм къызэрыщагъэсэбэпым теухуауэ иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэщIэхэм папщIэ. Саугъэту къратыр къэхутэныгъэхэм тригъэкIуэдэжырт бзылъхугъэм, апхуэдизу сэбэпу къилъытэ радийм езым уз къызэрыхихам химыщIыкIыу. Марие Кюри I934 гъэм дунейм ехыжащ, лышх узыфэр къеуал1эри.
