Хэкум и къыщхьэщыжакIуэт

Ди къэралышхуэм и тхыдэм и напэкIуэцIхъэм мымащIэу хэтщ  абы и цIыхухэр гъэунэхуныгъэ  щытыкIэ ткIийхэм щиува  лъэхъэнэхэр. Апхуэдэхэщ, къапщтэмэ, лIэщIыгъуэ блэкIам и нэхъ къэхъукъащIэ гужьеигъуэ дыдэхэм халъыта, 194I-1945 гъэхэм екIуэкIа Хэку зауэшхуэр, ди къэрал гъунапкъэхэр яхъумэу хамэ щIыналъэхэм щрагъэкIуэкIа дзэ Iуэхугъуэхэр,  гъунэгъу щIыпIэм   мы зэманым щекIуэкIхэр, нэгъуэщIхэри. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми къэмыланджэжу хэтащ ди щIалэхэр, лIыгъэрэ хахуагъэрэ къагъэлъагъуэу.

Ноби аращ: къэралыр псэ зэпылъхьэпIэ щытыкIэ къызэрымыкIуэм  щит зэманым хэкупсэу, абы и хъумакIуэ нэсу къэуахэм я бжыгъэр куэд мэхъу. Ахэр щапхъэ яхуохъу иджырей щIэблэм, езы щIалэхэм гъуазэу яIащ я адэшхуэхэм Хэку зауэшхуэм щызэрахьа лIыгъэхэр.  Апхуэдэ нэхъыжьыфIхэм ящыщащ  ТекIуэныгъэ иныр къэхьыным  я псэ емыблэжу щIэзэуа Ныбэжь Хьэжмырзэ Мэкъуауэ и къуэр.  А заэлI хахуэм щIыхь пылъу зэпичауэ щытащ Кыщпэкрэ Венэрэ я зэхуаку дэлъ гъуэгуанэшхуэр.

Совет цIыхубэм гуауэшхуэ къахуэзыхьа махуэт 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-р. Хэкупсэу, цIыху пэжу  къэралым ис дэтхэнэри пабгъэрт фронтым кIуэуэ бийм пэщIэувэну. Зауэм щыщIидза дыдэм  къыщыщIэдзауэ Ныбэжь Хьэжмырзи  хущIэкъурт хэкур хуит къэщIыжыным и къару ирихьэлIэну.   Абы щыгъуэ ар унагъуэ хъуакIэти,  зэщхьэгъусэхэр щIэхъуэпсырт  я лъэпкъ къуэпсым адэкIэ къыпызыщэн щIалэ закъуэмрэ хъыджэбзищымрэ я фIыгъуэ куэд ялъагъуну.  И бынхэм  гу ящихуэну хунэмысу, Хьэжмырзэ 1942 гъэм фронтым ираджащ икIи зауэр иухыхукIэ бийм пэщIэтащ, лIыгъэрэ хахуагъэрэ къигъэлъагъуэу.

И щхьэгъусэр зауэм щыдэкIауэ щыта махуэр иужькIэ куэдрэ игу къигъэкIыжу щытащ абы и щхьэгъусэ Хьэмилэт.   Абы  жиIэжу зэрыщытамкIэ, бынунагъуэм сэлам щарихыжым, Хьэжмырзэ IэплIэ яхуищIыжащ и хъыджэбзищым. ЩхьэнтэкIэ къэгъэтIылъыхьауэ пIэкум ис Хьэсанэ цIыкIу мазиплI хъуа къудейуэ арат абы щыгъуэ.  «Е си хъарып цIыкIу мыгъуэ, тIэкIу унэхъ ину щытами сыт хъунт, хъыджэбзищым языхэзым ураныбжьу укъэзгъэнами аратэкъэ?.. Ди лъапсэр зыхъумэжыфын, ди лъэпкъым къыпызыщэн ухъуну Тхьэшхуэм солъэIу…» -  жиIат адэм, и нэпсыр къыфIекIуарэ и Iэ пхъашэр  абы и щхьэфэм  дилъэурэ.

 Хьэжмырзэ   щыдэкI дыдэм Ныбэжьхэ я пщIантIэм къыдыхьат    жылэм я ефэнды Къумыкъу Исуф.  Зауэ IэнатIэ хьэлъэм, псэ зэпылъхьэпIэм пщэдей Iуувэну Ныбэжьым абы къритат езыр зытебжа    ахъшэ жьгъей цIыкIу, абы къихъумэну  Тхьэ зэрыхуелъэIуар къыжриIэри.

Фронтым Iут дэтхэнэ зауэлIми хуэдэу, гугъуехь куэд ишэчащ, гухэщI мымащIи игъэващ Хьэжмырзэ.  Ар яхэтащ ди къэралыр хуит къэзыщIыжахэми, хамэ щIыналъэхэр фашизмэм    къыIэщIэзыхыжахэми. Шынагъуэ куэдым къелащ  Ныбэжьыр. ИтIани,  сыт хуэдэ гузэвэгъуэ пэщIэмыхуами, щтэуэ имы­щIапхъэ илэжьакъым,  атIэ  зэрыхуа щытыкIэ гугъум лIыгъэрэ губзыгъагъэрэ хэлъу къикIыфащ. Абыхэм ящыщ зыт ар Венэ къалэр хуит къыщащIыжым зэрыхуа щытыкIэр. УIэгъэщым къызэрыщIэкIыжрэ куэд дыдэ дэмыкIауэ, ар зауэ гуащIэм щыхэтт Австрием.  ЕбгъэрыкIуэныгъэм хэт  зауэлI гупым  я командирыр яукIати, пашэ зыщхьэщымытыж гупыр зы напIэзыпIэкIэ щтэIэщтаблэ хъуат. Абы зэуэ гу лъызыта Ныбэжь Хьэжмырзэ унафэр къищтэри, гупыр зэщIигъэуIуащ. «Вперёд, за Родину! Алыхьыр къыддэIыпыкъунщ!» - апхуэдэу урысыбзэри адыгэбзэри зэхэту    и гъусэхэр къыхуриджэри, ебгъэрыкIуэныгъэм пащауэ щытащ абы щыгъуэ, нэхъыщхьэрати, ар ехъулIэныгъэкIэ зэфIахат. АдыгэлIым къыкъуэкIа апхуэдэ лIыгъэм къыпэкIуат «Вагъуэ Плъыжь» орденымрэ Сталиным и Iэр  зыщIэлъ ФIыщIэ тхылъымрэ.

  Хэку зауэшхуэр ди ТекIуэныгъэ инымкIэ иуха нэужь, абы къигъэзэжащ щалъхуа и щIыналъэм.  Я къуажэ  къыщысыжар зауэр иухыу зы илъэси дэкIыжа нэужьщ. «Вагъуэ Плъыжь» орденым нэмыщI, абы и бгъэгум щылыдырт   медаль куэди. Зауэм къыщытехуа удынхэм, уIэгъэхэм я лъэужьхэр къытенат абы щIыфэм. Нэрылъагъу дыдэт и жьэпкъым хуэкIуэу телъ дыркъуэ кIыхьыр. Ауэ а псоми асыхьэтым мыхьэнэ яIэжтэкъым. Нэхъыщхьэрати, ар псэууэ и быным къахыхьэжат. ЖиIэжу зэрыщытамкIи, ефэндым кърита жьгъей цIыкIум и фIыгъэ куэди абы хилъагъуэрт.

  Тхьэм иухати, зауэми уIэгъэхэми къелри, апхуэдэу быным къахыхьэжат Хьэжмырзэ. Махуэл димыгъэкIыу ар яхыхьащ бийм зэтрикъута цIыхубэ хозяйствэр зэфIэзыгъэувэжхэм. Еш имыщIэу ар щылэжьащ колхозым, сыт хуэдэ IэнатIэ къыхуагъэлъэгъуами, ар зэрыригъэфIэкIуэным хущIэкъуу, пщэрылъ къыхуащI дэтхэнэ къалэнри дагъуэншэу зэфIихыу. Къэхъуащ Хьэжмырзэ и хъыджэбзхэри, нэхъыбэу зытегузэвыхьа и щIалэ закъуэри. Ахэр псори унагъуэ хъужахэщ, щIэблэ дахи къатехъукIыжащ.

Зауэм къыщытехуа уIэгъэхэр   къэятэжри, 1958 гъэм дунейм ехыжащ Хьэжмырзэ. Хъыджэбзхэр унагъуэ хъуами,  Хьэсанэ    8-нэ классым щIэсу арат абы щыгъуэ. ЩIалэ закъуэр къэхъуащ, и адэм и щапхъэр гъащIэ гъуазэ хуэхъуу. Абы ехъулIэныгъэкIэ къиухащ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и мэкъумэш факультетыр икIи я къуажэм илъэс куэдкIэ щылэжьащ инженеру. Унагъуэ дахи иIэщ Хьэсанэ: щхьэгъусэфI, щIэныгъэфIрэ IэщIагъэ екIурэ зиIэхэу зыпхъурэ къуитIрэ.  

 Хэку зауэшхуэм лIыгъэ иIэу хэта, ТекIуэныгъэ иныр къэралым къыхуэзыхьахэм ящыща Ныбэжь Хьэжмырзэ, быныр, джэд къуртым хуэдэу,  тегужьеикIауэ зэщIэзыпIа Хьэмилэт сымэ я фэеплъ нэхухэр сакъыу яхъумэ абыхэм  къыщIэхъуа щIэблэм, иригушхуэу, гъэсэныгъэ щапхъэ яхуэхъуу. Апхуэдэ адыгэ унагъуэхэращ лъэпкъым и къэкIуэнур зыгъэдахэр.  Ныбэжь Хьэжмырзэ и  гъащIэр, лIыгъэрэ хахуагъэкIэ гъэнщIар, я щапхъэщ абы  и бынхэм къащIэува къуэрылъху-пхъурылъхухэм, абыхэм я быныжхэм. 

ТАМБИЙ Линэ.