Зэманым и гъуджэ

Нэхъыжьхэм я гукъэкIыжхэр сыт щыгъуи щIэщыгъуэщ, ди зэманым къыщхьэщыкIыу хъыбар гъэщIэгъуэн куэд яIэщи. КIэрашэ Михаил Хьэзрит и къуэми апхуэдэхэр щызэхуихьэсыжа тхылъ 2017 гъэм къыщыдигъэкIым, абыхэм ящыщ адыгэбзэкIи зызигъэдзэкIат къызэлъэIури. Абы и гъащIэр къызэрекIуэкIар итхыж къудейуэ аратэкъым, атIэ хъыбархэм къаIуэтэж а зэманым цIыхухэм, къуажэхэм я псэукIэу щытар. Апхуэдэ зы хъыбар си гуапэу нобэ фи пащхьэ ислъхьэну сыхуейт.

…Губгъуэ лэжьыгъэхэм къыщыдэхуэм, къуажэдэсхэм я пщыхьэщхьэхэр нэхъ щIэщыгъуэ ящызыщIыр клубым щIэх-щIэхыурэ къыщызэрагъэпэщ пшыхьхэрт. Къаншыуей жылэм щыпсэухэми тIорысэ дыдэ хъуауэ зы клуб цIыкIу яIэт. Ар щхьэлымрэ амбулаторэмрэ я зэхуакум дэтт.

Клубым зэман-зэманкIэрэ Молдавием, Украинэм къикIыурэ щIыпIэхэр къэзэхэзыкIухь артистхэр къеблагъэрт, Москва, Ленинград къалэхэм щыщ циркачхэм зыкъыщагъэлъагъуэрт. Иужьрейхэм цIыхухэр къызэрыдамыхьэх щыIэтэкъым. Къыздашэ хьэ бацэ цIыкIухэмрэ номин хьэлэмэтхэмрэ сабийхэр, шэч хэмылъу, дытрагъэурт. Ауэ цIыхухэр я шэнтхэм къеукIуриехыу зэбгрыжырт, артистхэм я къэлътмакъхэм блэ «шынагъуэхэр» къыщрахым. Зыри тегушхуэртэкъым а хьэпщхупщым гъунэгъу зыхуищIыну.

Апхуэдэ пщыхьэщхьэхэр фэтыджэн уэздыгъэкIэ къагъэнэхуурэ ирагъэкIуэкIыу арат. Токыр къуажэ пхыдзам иджыри нэсатэкъым. Языныкъуэхэми машинэ тIорысэ дыдэм дэсу районым къикI киномеханикым (абыи тхьэмахуэм зэ е тIэу фильмхэр игъэлъагъуэрт) артистхэр гурыIуэрти, абы иригъэдз уэздыгъэмкIэ утыкур кърагъэгъэнэхурт.

Унагъуэурэ къекIуалIэрт апхуэдэ пшыхьхэм, дэтхэнэми езым и шэнтыр къыздихьыжырт. ЩIалэгъуалэм тетIысхьэпIэ кIыхьхэр гъунэгъу кхъэм къралъэфырт, тIысыпIэншэу къэна щыIэми, щхьэгъубжащхьэхэм къыщетIысэкIырт е щыту еплъырт.

Пшыхь нэужьым уэм хъуа пэшым, я пщIэнтIэпсыр иракъуэкIыу, щхьэж къихьа тIысыпIэр и Iэдэжу къыщIэкIыжырт.

Клубым щекIуэкI Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщт парт зэхуэсхэри. Апхуэдэ махуэхэм къуажэм дэс лэжьакIуэ нэхъыфIхэр орденхэмрэ медалхэмкIэ ягъэпажэрт. Абыхэм яхэтт тракторымрэ комбайнымрэ тесу лажьэхэр, ехъулIэныгъэфIхэр къэзыгъэлъагъуэ жэмышхэр, нэгъуэщIхэри.

… Абы щыгъуэм сэ илъэсих сыхъурт. ХыдзэлIхэм ятеухуауэ Шаляпин Федор зи лIыхъужь нэхъыщхьэ фильм гуэр деплъыну зэныбжьэгъу цIыкIухэр клубым дыкIуат. А пщыхьэщхьэм кинор и кIэм нэсу деплъакъым, зэпагъэури Сталиныр дунейм зэрехыжар хъыбару къыдагъэщIащ.

Асыхьэтуи пэкIур зэхашэри, ди Пашэм щхьэкIэ лIы зытIущым псалъэ гущIыхьэхэр жаIащ. ЦIыхухэр гъыт-бжэрт: «Дауэ иджы дыхъуну?» «Дауэ дыпсэуну Сталиныншэу?» - жаIэурэ. ПэкIу нэужьым цIыхухэр хуэмурэ зэбгрыкIыжащ…

Къуажэ клубым сыт хуэдэ Iуэхугъуэ къыщамыIэтми, тIысыпIэ нэхъыфIыр сыт щыгъуи хуагъэфащэрт адрей цIыхухэм емыщхьу «зи дуней» зиIэж Гуэщланэ. Абы хуэдэу къуажэм иджыри цIыхубзитI, КIушэрэ ЛюбэкIэ еджэу, дэст. Жылэдэсыр абыхэм я шхынкIи сыткIи яхуэсакъырт, нэхъыщIэ цIыкIухэми ахэр зыми зэремыщхьыр къыдгурыIуэрти, зэи зэгуэдгъэпыртэкъым икIи я жагъуэ тщIыртэкъым. ЦIыхум нэхъ яхыхьэ Гуэщланэ сабийхэм пщIэ лей хуащIырт. Ар бзылъхугъэ нэфIэгуфIэт, зэпымычу хъыбар гъэщIэгъуэнхэм дыкъригъэдаIуэрти, абы жиIэ псор ди фIэщ хъурт. Ар къэзымыцIыхухэр зы меданым, щынэ цIыкIуу закъыщигъэхъуу, къигъэпцIэфынут. Апхуэдэу сыт хуэдизрэ къадэгушыIэрэт Гуэщланэ къуажэдэсхэм. И гушыIэкIэр ящIэ пэтми, бзылъхугъэм и «къэпхъэным» дэтхэнэри ихуэрт. Ауэ ныбжьыщIэхэр абы зэи дыкъигъапцIэртэкъым. Ар абы и хабзэ нэхъыщхьэт.

Гуэщланэ ди деж щIэх-щIэхыурэ къакIуэрт. Ар ди анэм фIэгуэныхьти, мэжэщIалIэ цIыхубзыр зэпымыууэ игъашхэрт. Зэгуэрым ар къыдыхьащ пщIантIэм. Нэхъыжьхэм щыщ зыри дэстэкъым, лэжьакIуэ щыIэхэт. Арати, пщIантIэм джэгуу дэт сабийхэм гу лъыттэхакъым, къикIукI-никIукI зищIурэ, абы унэмкIэ зэрызыщIигъэхуам. АрщхьэкIэ унэм щIакхъуэ щыкъуеи къыщIэднагъэнтэкъым. Дэ сабиих дыхъурт, зы хьэшхуи тщIыгъуу. Апхуэдизым къадэхуэнт зыгуэр?! Гуэщланэ ишхын къилъыхъуагъэнщ, зыри щимыгъуэтым, Тхьэм ещIэ, ар къызэрыщыхъуар, сабын фIыцIэ Iыхьэшхуэ къыIэрыхьэри ишхащ.

Унэм къыщIэжащ ар щIыхуфэ хъуауэ. ЗэхэмыщIыкIыгъуэу зыгуэрхэри жиIэрт. Метри 100 хуэдэкIэ тпэжыжьэ къуажэ амбулаторэм псынщIэу сыжащ, Артюшэ (ди дохутыр Аркадий дызэреджэр арат) къезджэри, бзылъхугъэр къригъэлащ.

Артюшэ Ростов къикIат ди къуажэм щылэжьэну. Къуажэ псор абы и лэжьэкIэм дихьэхат, ныбжьыщIэхэми ар фIыуэ тлъэгъуати, дымышынэу мастэр зыхедгъэIурт. Ди жылэм дэсхэм я закъуэтэкъым Артюшэ зэIэзэр, абы и деж къакIуэрт къуажэ гъунэгъухэми, Ингуш, Осетие, Калмыкъ республикэхэм щыщхэри. ИужькIэ, медицинэ институтым щригъэджэну ар Дон Iуфэ Iус Ростов ягъэкIуэжат, апхуэдэ дохутырыфI зэраIэщIэкIам иринэщхъеят псори.

Зы пщыхьэщхьэ гуэрым цIэрыIуэ дыдэ хъуауэ а зэманым къату щыта «Зита и Гита» индие фильмыр ди къуажэ клубми щагъэлъагъуэрт. КъыздикIари къагурыIуэну хунимыгъэсу, зи бынхэри къыздэзышэу клубым мамыру къекIуэлIа адэ-анэ гупым Гуэщланэ къахэлъэдащ: «Мишкэ зиукIыжауэ лъы къуалэм хэлъу къуажэкхъэм деж щылъщ», - бауэкIэщI хъуауэ зэпегъэувэ абы жиIэну зыхуейр.

ЦIыхухэм зэхэзежэн щIадзащ, фильмри къызэтрагъэувыIащи, клубым псори къызэрыщIох. Гупышхуэм сабийхэри дахэзэрыхьауэ псори  здэжэмкIэ дахь. Япэ иту Гуэщланэ мажэ. Мэгъуэг, мабжэ. НапIэзыпIэм уэру жэ цIыхур зэщIэувыIыкIащ, щым хъуащ. КъызэрыщIэкIымкIэ, «лIауэ» зытраIуа Мишкэ езыри гупышхуэм хэту жэрт. Зэрыхъуарат: Мишкэ тутын ефэу и куэбжэпэм здэщытым, гупышхуэ къажэу къилъэгъуащ. «Сыт къэхъуар?», «Дэнэ фыздэжэр?» - жиIэурэ, ар езыри цIыхум къахэзэрыхьауэ упщIэурэ жэрт. АрщхьэкIэ мо цIыху къэуIэбжьахэм занщIэу къагурыIуатэкъым «лIар» къазэрыбгъурытыр. Я гур къызэрыгъуэтыжа нэужь, хуэму зыщIэдыхьэшхыкIыжащ ахэр. Ауэ Гуэщланэ къазэрыдэгушыIа апхуэдэ щIыкIэр къызэремызэгъыр къыгурагъэIуэн хуейти, техъущIыхьыну зыщыхуагъазэм, цIыхубзым и ныбжьи ягъуэтыжакъым. Ауэ абдежи абы къыщигъэнакъым хьэгъапхъагъэ тIэкIухэм жылэдэсыр хидзэн…