Хабзэ
Унэм зыщыгъаси хасэм яхыхьэ
Дунейм зы лъэпкъи тету къыщIэкIынкъым щIэблэ махуэ, щIэблэ узыншэ, щIэблэ гъэса диIащэрэт, жимыIэу. Дауи, лъэпкъхэм я щIэблэм ират гъэсэныгъэр теухуат а лъэпкъхэм езыхэм я псэукIэм, я тхыдэм и къекIуэкIыкIам, я лэжьыгъэм, я хабзэм. Апхуэдэу щIым елэжьу къэгъуэгурыкIуэ лъэпкъхэм я щIэблэр хуагъасэрт губгъуэ лэжьыгъэм, былым зезыхуэ, зыгъэхъухэм я щIэблэр - Iэщым и пIалъэхэм, щакIуэхэм - щакIуэ Iэмалхэм.
Тхыдэм нэхъ жыжьэ узэпрыплъыжыхукIэ, щIэблэ гъэсэкIэр, ущиикIэр нэхъ къызэрыгуэкIыу щытащ: нэхъыжьхэм езыхэм ящIэ, ялэжь Iуэхугъуэхэм нэхъыщIэхэр хуагъасэрт, щIагъэдэIурт, кIэлъагъэплъырт. Уеблэмэ абы къыхэкIагъэнкIи хъунущ лъэпкъ куэдым хабзэ яхуэхъуар: нэхъыщIэхэм нэхъыжьхэм пщIэшхуэ, нэмыс хуащIыныр. Нэхъыжьым щIедаIуэр, абы и псалъэхэр тIу ямыщIу щIагъэзащIэр ар зэрынэхъыжь къудейр аратэкъым, атIэ гъащIэм нэхъыбэ зэрыхищIыкIырт, зэрынэхъ Iэзэрт, абы и жыIэ уедаIуэмэ, уи Iуэхур зыхуей нэхъ зэрыхуэзэнурт. Апхуэдэурэ лъэпкъхэм я хабзэ куэд зэфIэуващ, ахэр нэмыс, хьэл-щэн хъуащ. Ар ехьэлIащ унагъуэ псэукIэ хабзэми, губгъуэ лэжьыгъэми, мэкъумэш зехьэкIэми, жылэм дэлъа хабзэми.
Адрей лъэпкъхэми хуэдэу, адыгэхэм я щIэблэ гъэсэныгъэр пасэм щыгъуэ нэхъ щекIуэкIыу щытар унагъуэрщ. Абы къытекIагъэнущ «Унэм зыщыгъаси, хасэм яхыхьэ» жыхуиIэ псалъэжьри. Ауэ абы къикIыркъым гъэсэныгъэр унагъуэм, абы ис адэ-анэ, къуэш-шыпхъу, адэшхуэ-анэшхуэ къудейхэмкIэ зэфIэкIыу щытауэ. ЩIэблэр щагъасэрт губгъуэми, уэтэрми, вакIуэ пщыIэми; щIэблэр яущийрт гъунэгъуми, хамэ ямыцIыхухэми; щIэблэр щеджэрт хьэщIэщми, хьэгъуэлIыгъуэми, дауэдапщэми, хасэми. Ар игъэIущырт мэзми, псыхъуэми, и ныбжьэгъуми, и джэгуэгъуми. Абы и лъэныкъуэкIэ, мыхьэнэшхуэ яIэу щытагъэнщ псалъэ шэрыуэ: «Узыхэтым уадемыкIумэ, уи унэ умыкIуэж», - жыхуиIэм хуэдэхэм.
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, адыгэхэм бзылъхугъэхэмрэ щIалэ цIыкIухэмрэ я гъэсэныгъэр зэщхьэщагъэкIыу щытащ. Сабийр илъэсибл хъухункIэ апхуэдэу зэхадзыртэкъым. Хъыджэбз цIыкIухэми щIалэ цIыкIухэми я Iуэху нэхъ зезыхуэр цIыхубзхэрт: анэшхуэ, анэ, адэ шыпхъу хуэдэхэрат. ИтIанэ щIалэ цIыкIухэм я гъэсэныгъэр цIыхухъухэм, хъыджэбз цIыкIухэм я гъэсэныгъэр цIыхубзхэм къащтэрт. Бзылъхугъэр щагъасэкIэ нэхъ нэ лейкIэ еплъырт хъыджэбз цIыкIум цIыхубз Iуэху ищIэфу егъэсэным, унагъуэ зэрихьэфу, дэфу, пщэфIэфу, IэпщIэлъапщIэу хидыкIыфу, цы ипщIыфу, ипхыфу, иджыфу, цеяпхъэ зэIуищэфу. КIэщIу жыпIэмэ, унэ ихьа нэужь зыхуеижыну, къыщхьэпэжыну лэжьыгъэхэм хуагъасэрт. А псом къадэкIуэу, хъыджэбз цIыкIухэр хуагъэIущырт хьэл-щэн дахэ яхэлъу, зэпIэзэрыту, ину мыпсалъэу, мыгъуэлэгъуасэу, мыщхьэхыу, укIытэ яIэу, нэхъыжь-нэхъыщIэ ящIэу, нэмысыфIэу къэтэджыным.
ЩIалэ цIыкIухэм я гъэсэныгъэр нэхъ зытеухуар цIыхухъу лэжьыгъэ зэфIагъэкIыфу, къарууфIэу, бэшэчу, жыIэдаIуэу, шууей Iэзэу, акъыл жан яIэу, тэмакъкIыхьу, дуней и пIалъэ ящIэу къэгъэхъунырт.
Адыгэхэм я сабийр пIынымрэ ар гъэсэнымрэ зэщхьэщагъэкIыу щытащ. Сабий пIыным нэхъ къиубыдыр ар гъэшхэн, хуэпэн, зыхуей хуэгъэзэныр арат. Сабий гъэсэным нэхъ хыхьэр ар лэжьэкIэ, цIыху хэтыкIэ ищIэу къэгъэтэджынырт.
ЖыIапхъэщ адыгэхэм гъэсэныгъэм пыщIа Iуэхугъуэхэм ящыщу нэхъыщхьэ дыдэу къалъытэр щIэблэр лэжьыгъэм, гуащIэдэкIым щIэпIыкIын хуейуэ ябжу зэрыщытар. ЩIалэгъуалэм лэжьэкIэ ящIэу къэгъэхъуныр мурад къудейтэкъым, атIэ ар икIи лэжьыгъэм зэрыхуагъасэ Iэмалт. Iуэхур тэрэзу зыщIэфу еса щIэблэм нэхъыжьхэр сыт щыгъуи игъэгуфIэрт, абы иригушхуэрт.
ЩIэблэр щагъасэкIэ адыгэхэм Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр къагъэсэбэпырт. Абыхэм ящыщу къэлъытапхъэщ IуэрыIуатэр (псалъэжьхэр, хъыбархэр, къуажэхьхэр), дуней къэхъукъащIэхэр, нэщэнэхэр, адыгэ джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэ куэдыр сабийм егъэщIэныр, щIалэгъуалэр лэжьыгъэм, гуащIэдэкIым хэшэныр, нэгъуэщIхэри. ЩIэблэр дунейм и къэхъукъащIэхэм хуэнабдзэгубдзаплъэу, ар зэпилъытыфу есэмэ, дуней и пIалъэ зригъащIэмэ, абы и гъащIэри нэхъ тынш, и гъавэри нэхъ бэв, и Iэнэри нэхъ берычэт хъунущ. Адыгэхэм нэщэнэ куэдыщэ яIащ щIалэгъуалэр щIагъэдэIуу, ирагъасэу. Ахэри, псалъэжьхэм ещхьу, гъащIэм и лъэныкъуэ Iэджэм нэIэбысырт. Иджыпсту зи гугъу тщIыр дунейм, лэжьыгъэм ятеухуа нэщэнэхэрщ. Абыхэм ящыщщ: «Вагъуэбэр гъавэм къыхэплъамэ, къэкIыгъэм зрач, къэб къуэпсым зедз», «Губгъуэм ит былымыр джэгуу ежьамэ, дунейр къызэIыхьэнущ», «Бжэным и нэр хъурей хъуамэ, жэщ хъуащ», «Лэгъупыкъу къищIамэ, уэшхыр теужынущ».
Нэщэнэхэми псалъэжьхэми ещхьыркъабзэу, гъэсэныгъэ мыхьэнэ ин яIэт джэгукIэхэми. А джэгукIэхэр зэбгъапщэмэ, нэрылъагъущ языныкъуэхэм сабийм и гупсысэкIэм, и акъылым зэрызрагъэужьыр, адрейхэм ар къарууфIэу, Iэрыхуэу ирагъасэу зэрыщытар. Ауэ сыт хуэдиз псалъэжьрэ хъыбаррэ адыгэхэм я щIэблэм жрамыIами, сыт хуэдэу фIыуэ нэщэнэхэр ирамыгъэцIыхуами, дауэ ахъырзэману топшэс джэгуу ирамыгъэсами, щIэблэр гъащIэм, лэжьыгъэм хуэзыунэтIу, абы хуезыгъаджэу адыгэхэм къалъытэр езы лэжьыгъэрт, лэжьыгъэ гугъуу пщIэнтIэпс къозыгъакIуэрт. Абы и щыхьэтщ мы псалъэхэр: «Укъэбэкхъа къудейкIэ лэжьыгъэ зыхэпщIэркъым. ПщIэнтIэпс къокIуар уи бзэгу нэмысыжамэ, ар мышыуми, шыугъэми пщIэркъым».
Зи гугъу тщIа псор щыхьэт тохъуэ щIэблэр хьэл-щэн дахэ яхэлъу, лэжьыгъэр фIыуэ ялъагъуу къэтэджыным адыгэхэм хуабжьу гулъытэшхуэ xyaщIу, а Iуэхум я нэIэ тету, темыплъэкъукIыу сыт щыгъуи къызэрыгъуэгурыкIуам.
МафIэдз Сэрэбий.
ГушыIэ
Къысхуэгъэгъу, си шыдыжь!
Хъуэжэ и шыдыжьымкIэ гъавэ къишэжырт. Джабэ гуэр къызэрыкIэрыхьэу шыдыр увыIащ. Хъуэжэи шыдым щIэрыIэу, щIэкIиеу щIидзащ.
АрщхьэкIэ, жагъын ищтауэ шыдыр къыхуекъужыртэкъым. Хъуэжэ къэгубжьри, ар иубэрэжьу хуежьащ. Асыхьэтым къуажэ тетыр шууэ блэкIырти, къыбгъэдэлъадэри, и жьэм къихь къимыгъанэу, Хъуэжэ бзаджэ къыжриIэу щIидзащ, шыдыр зэриубэрэжьым щхьэкIэ.
ИтIанэ Хъуэжэ зэуэ зызэридзэкIыжри, и шыдым и напэм Iэ дилъэурэ жриIащ:
- Къысхуэгъэгъу, си шыдыжь, дяпэкIэ сыноуэжынкъым, къуажэ тетыр узэрикъуэшыр сщIакъым!
Ар щызэхихым къуажэ тетыр губжьащ.
- А уи жьэм утекIуэдэжынущ уэ! - къыжриIащ абы.
- Зи жьэм текIуэда мащIэ щIэлъ кхъэм, сэри абы сакъыхэжыжынкъым! - жиIэри Хъуэжэ къежьэжащ.
КъардэнгъущI Зырамыку.
Хъыбар
Агънокъуэ Лашэрэ шу мыцIыхумрэ
Еуэри, бжьыхьэ махуэ гуэру Агънокъуэ Лашэ мурад ещI, щIымахуэ гъуэмыли зэригъэпэщыну, и лIыгъэр здынэсри игъэунэхужыну зекIуэ ежьэну. Къущхьэхъу щIыпIэхэм нэсауэ мэлыхъуэ пщыIэ щрихьэлIэм, мэл къидыгъуну игу ирелъхьэ. АрщхьэкIэ, сыт хуэдэ Iэмал хуемыкIуами, мэлыхъуэхьэхэм уэтэрым гъунэгъуу бгъэдагъэхьакъым.
Къежьэжауэ къыздэкIуэжым, зы шу ирихьэлIэри зэпэщIэуващ. Агънокъуэр къригъэкIуэтащ икIи жэщ кIыфIым губгъуэжьым щищIэр жиIэну къыпиубыдащ.
- Си унагъуэм езгъэшхын щIымахуэ ерыскъы зэзгъэпэщыну сыкъежьати, ар къызэмыхъулIауэ сокIуэж, - жиIащ Лашэ.
ДжэгуакIуэр зыхуэза шууейми апхуэдэ мурадт иIэу къежьари, Агънокъуэр гъусэ ещIри, мэлыхъуэ пщыIэмкIэ яунэтI.
- Иджы къызэдаIуэ, - жиIащ шум, Лашэ зыхуигъазэри. - Уэ уэтэрым гъунэгъу зыхуумыщIыщэу зы лъэныкъуэ убыди абыкIэ екIуэкI. Мэлыхъуэхьэхэр уи ужь ниувэнущ. АпщIондэхукIэ сэ тIури дызрикъун мэл хъушэм къыпысхунщи, нетIэ дыщызэхуэза щIыпIэм дыщызэрихьэлIэжынщ.
ЗэрызэгурыIуам хуэдэу я Iуэхур къайхъулIащ. Лашэ мэл хъушэм япэ иту, шу мыцIыхур яужь иту нэху къатемыщхьэу жылэм къэсыжащ.
- Фи унэм ныIухьэ, - жиIащ шум. - Щхьэж къылъысыр абы щыдгуэшыжынщ.
ЗэхуэдитI ящIри, шум и Iыхьэр къыдихури къежьэжащ.
«Апхуэдэ лIыгъэ къызыкъуэкIар хэтхэ ейми къэзмыщIауэ сымыгъуэлъыжын», - жиIэщ Агънокъуэми, абы и ужь иуващ. КъуажэкIэм нэсри, шум мэлыр дихуэри, пщIантIэм дыхьэжащ. Агънокъуэр зэщIэувыIыкIащ: а унагъуэм цIыхухъу истэкъым. ПщIантIэм дыхьэрэ унэ щхьэгъубжэм дэплъмэ, илъагъур гъэщIэгъуэнт: мэлыр къэзыхуар зыщIыхьэжа пэшым и уэздыгъэр пигъанэри и пыIэр щхьэрихащ… абы и лъабжьэм щхьэц кIыхьышхуэ къыщIэхуащ. Лашэ куэбжэм уври, джащ. ЗанщIэуи къамэр иIыгъыу цIыхубзыр унэм къыщIэувыкIащ:
- ЦIыхухъу зыдэмыс пщIантIэм кърикуу къыдыхьэфар хэт? - жиIэри.
Агънокъуэр къыщицIыхужым, ар губжьащ икIи къамэр игъэдалъэу къыбгъэдыхьащ:
- Си напэ техын уи пщэм дэплъхьэжауэ ара?! Тхьэр си бийщ уи кIэтIийр плъэфу уэрамым удэзмыутIыпщхьэжмэ, - жиIэу.
- Апхуэдэ мурад сиIакъым, - жиIащ Лашэ, къызэрыщтар и нэгум къищу. - Уи лIыгъэр згъэщIэгъуат, уи Iуэху зехьэкIэр сигу дыхьати, ар хэтхэ ейми зэзгъэщIэнщ жысIэри уи ужь сыкъиувауэ аращ.
- Абы щыгъуэм плъэгъуар псори зыщыгъэгъупщэ. Ныщхьэбэ къэхъуам теухуауэ дунейм зы псалъэ къытебгъэхьэнщи, зэгъащIэ, узгъэпсэункъым, - жиIащ цIыхубзым.
Бзылъхугъэр псэуху, Агънокъуэм хъыбарыр ибзыщIащ. Ар дунейм ехыжауэ, и дыуэщIыр зэхэту, цIыхухэм къахэувэри, абы хэлъа лIыгъэмрэ гуащIэмрэ и нэгу щIэкIауэ зэрыщытар иIуэтэжащ.
ЦIыхубзыр хэтхэ ей жыфIэрэ фыщIэупщIэмэ, ар ЖынжьакIэхэ я нысэт.
Зытхыжар Бесчокъуэ Далымщ.
Псалъэ пэжхэр
Гъавэ хыумысам къэкIыну ущымыгугъ
♦КъулыкъущIэкъум фIыкIэ ущымыгугъ.
♦ХакIуитI зы бом щIэхуэркъым, къулыкъущIитI зы пэшым щIэзагъэркъым.
♦Гъавэ хыумысам къэкIыну ущымыгугъ.
♦Жыг щхьэкIэр гъуами, лъабжьэм къыдожыж.
♦Банэ и пIэ удз гъэгъа къикIэркъым.
♦Хабзэ здэщымыIэм насып щыIэкъым.
♦НэхъыщIэу ущымытауэ нэхъыжь ухъунукъым.
♦Нэхъыжьым и пщIэр и ныбжькIэкъым къызэрихьыр, атIэ и хабзэ нэмыскIэщ.
♦ЩхьэкIэм лъабжьэ иIэщ.
♦ЦIыхугъэ зыхэмылъым хабзэ-нэмыскIэ ущымыгугъ.
♦Гъунэгъу мыхъумыщIэм дэпсэугъуейщ.
♦ФIым сыт и куэдагъми, зы Iейм егъэкIуэдыжыф.
♦Iуэхутхьэбзэ пщIауэ ухущIемыгъуэж.
♦Удэплъей защIэ мыхъуу, щIылъэмкIи зэ еплъых.
♦Ныбжьэгъу псоми укъагъэпэжкъым.
♦Нэхъыжь зымылъытэ нэхъыщIэ зэи нэхъыжь хъунукъым.
♦Пасэу жьантIэм ухуемыплъэкI, пхуэфащэмэ, и чэзум къыплъысынщ.
Пщыбий СулътIан.
Адыгэ лIакъуэхэр
Абазэхэхэр
Абазэхэхэр курыт лIэщIыгъуэхэм адыгэ лъэпкъхэм я нэхъ инхэм ящыщ зыуэ щытащ, иджы адыгейкIэ (кIахэ адыгэкIэ) дызэджэм хыхьэ зы гупщ. Пасэ зэманым лъэпкъым и цIыхухэр нэхъыбэу зэлэжьу щытар гъавэ щIэнымрэ Iэщ гъэхъунымрэщ, апхуэдэу абыхэм яIэт жыг хадэ хъарзынэхэри. ЩIым къытрах, Iэщым къыпах хъерымкIэ сату дащIырт я гъунэгъу лъэпкъхэм.
XVIII-XIX лIэщIыгъуэхэм Кавказыр къэгъэIурыщIэным хуэунэтIауэ урысей пащтыхьхэм ирагъэкIуэкIа Iуэхугъуэхэм я зэранкIэ абазэхэхэм ящыщу я лъахэм къинэжыгъар цIыхуу исам и Iыхьэ пщIанэрщ. 1863 гъэм генерал Евдокимовым а лъэпкъым ирищIылIа зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, ахэр Псыжь Iуфэ и тафэ щIыпIэхэм итIысхьэн е 1864 гъэм и мазаем и 1 пщIондэ Тыркум Iэпхъуэн хуейт. Унафэр зымыдахэр хэкум икIыжащ, адрейхэр къуршым ихьэжыгъащ, ауэ бгыхэми ахэр къахъумэфакъым: щIыIэмрэ мэжэщIалIагъэмрэ икIуэдыкIащ. 1901 гъэм абазэхэ адыгэу Кубань областым къинэжар цIыху мини 5-м щIигъуртэкъым.
Абазэхэ адыгэхэр нобэ куэд хъужыркъым. Ахэр щопсэу Хьэкуринэхьэблэ, Мамхэгъ жылэхэм (Адыгэ Республикэ). А жылэхэр тIысауэ щытащ 1862 - 1863 гъэхэм, Хуарзэ псыр яку дэжу. 1958 гъэм Хьэкуринэхьэблэрэ Мамхэгърэ зэгуагъэхьэжри, Щоджэнхьэблэ къуажэ къызэрагъэпэщащ. Адыгэ Республикэр къэунэхуа нэужь ахэр зэгуагъэкIыжри, япэм яIа цIэхэр иратыжащ. А жылэхэм щыпсэухэрщ адыгэбзэм и абазэхэ диалектым ирипсалъэхэр.
Беслъэнейхэр
«Беслъэней» фIэщыгъэр къэбэрдеипщхэр къызытепщIыкIыжа Инал и къуэ Къэсей и къуэ Беслъэн деж къыщежьэу тхыдэтххэм хуагъэфащэ.
Курыт лIэщIыгъуэхэм беслъэнейхэр Псыжь и адрыщI Лабэ и Iуфэ щIыпIэхэм щыпсэуащ. Беслъэней пщыхэм я къежьапIэр Инал и лIакъуэ Къанокъуэщ, ауэ ахэри унагъуитIу гуэшыжащ - Щолэхъухэрэ Бэчмырзэхэрэ. А унагъуитIым яIэщIэлъащ щIышхуэ, БеслъэнейкIэ еджэу. Беслъэнейхэр къэбэрдейхэм къакIэлъыкIуэу адыгэ лъахэм къуэкIыпIэ лъэныкъуэм щыпсэурт. XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм беслъэнейхэр я бжыгъэкIи, я псэукIэкIи адыгэ лъэпкъхэм я нэхъ лъэщхэм ящыщ хъуат. Ауэ абы и цIыху куэд Кавказ зауэм хэкIуэдащ, нэхъыбэж Тыркум Iэпхъуащ. Къэбэрдейхэмрэ кIэмыргуейхэмрэ яку дэса беслъэнейхэр хэкум икIыжа нэужь, зэпыча хъуащ къуэкIыпIэмрэ къухьэпIэмкIэ щыпсэу адыгэхэм я зэпыщIэныгъэр, къэбэрдей адыгэбзэр адрей адыгэхэм я бзэм къыгуэщхьэхукIащ.
Мы зэманым беслъэнейхэр щопсэу Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм и Беслъэней, ВакIуэжылэ къуажэхэм, Адыгэ Республикэм хыхьэ Блашэпсынэрэ Улапрэ, Краснодар крайм щыщ Успен районым и Кургъуокъуейрэ Къанокъуейрэ. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, беслъэнейхэр цIыху мини 8-м ноблагъэ, къэбэрдей-шэрджэсыбзэм и беслъэней диалектым иропсалъэ.
