ЦIыхушхуэхэм я гупсысэхэр
Сыт гъащIэм и купщIэр?
Псори зи ныбжьэгъум зыри и ныбжьэгъукъым.
Дунейм фIыгъуэу тетыр ептми, ныбжьэгъуншэу псэуну хуей щыIэкъым.
Къулейсызыгъэ, е нэгъуэщI гуауэ къыплъэIэсамэ, ныбжьэгъуращ уи щхьэр зэпхьэлIэр.
КъыдэуэлIа насыпым и IэфIагъыр къыщытщIэр ди ныбжьэгъухэм къытхуагъэдэха нэужьщ.
Ди ныбжьэгъухэр къызэрытхущытыну дыхуейм хуэдэ дыдэущ дэри дазэрыхущытын хуейр.
ЦIыхухэм я зэхущытыкIэр зэтеухуэным ехьэлIа гъуазджэм зэ нэхъ мыхъуми егупсысар арэзы техъуэнущ къэралыгъуэ псом и къэкIуэнур зэлъытар къыдэкIуэтей щIэблэр зэрыарам.
Сыт гъащIэм и купщIэр? - НэгъуэщIхэм защIэбгъакъуэу, фIы пщIэуэ дунейм утетынырщ.
Упсэуным къикIыр Iуэху зэфIэбгъэкIын хуейуэ аращ, армыхъумэ зыгуэрхэр зэплъэфэлIэнракъым.
ПэщIэдзэр Iуэхум и Iыхьэ ныкъуэщ.
Сыт еджакIуэм и ехъулIэныгъэр зыхэлъыр? – Ипэ итыр дигуэнырщ, и кIэм итым пэмыплъэнырщ.
Лэжьыгъэм и Iыхьэ гуэр къызыхуэтыншэу зэфIэбгъэкIыныр нэхъыфIщ, и кIэм нумыгъэсыфыну куэдым зеппщыт нэхърэ.
* * *
Мы псалъэ Iущхэр зей алыдж философ Аристотель щыпсэуар ди эрэм и пэкIэ 384-322 гъэхэрщ. Ар Платон и гъэсэну щытащ, ди эрэм и пэкIэ 343 гъэм щегъэжьауэ Аристотель Македонский Александр и егъэджакIуэу щытащ. Ди эрэм и пэкIэ 335 гъэм лицей къызэIуихыгъат Аристотель. Аращ япэ гупсысакIуэшхуэу щытар, цIыхум зэрызиужь лъэныкъуэ псори - социологиер, философиер, политикэр, логикэр, физикэр - къызэщIэзыубыдэ философием и зэхэлъыкIэр къэзыхутар.
Аристотель ди эрэм и пэкIэ 384 гъэм Афон бгым пэмыжыжьэ Стагир жылэм къыщалъхуащ. Абы и адэ Никомах Аминтэ Ещанэм, Македонием и пщымрэ абы и блыгущIэтхэмрэ я дохутыру щытащ. Абы и адэжьхэри цIыхухэм еIэзэу къекIуэкIат.
Ди эрэм ипэкIэ 369 гъэм Аристотель и адэ-анэр фIэкIуэдащ. Философ ныбжьыщIэр ипIыну къищтащ Проксен (иужькIэ и цIэр куэдрэ фIыкIэ къриIуащ абы Аристотель икIи адэ етIуанэ хуэхъуар лIа нэужь, и къуэ Никанор ипIыжащ). И адэм къыхуигъэна мылъкур зытригъэкIуэдар щIэныгъэ зэгъэгъуэтынырщ. А лъэхъэнэм тхылъхэр хуабжьу лъапIэт, ауэ Проксен я нэхъ гъуэтыгъуейри къыхуищэхурт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ, и ныбжькIэ щIалэ дыдэу тхылъ еджэным дихьэхащ Аристотель. Адэ папщIэ хуэхъуам и нэIэ щIэту философ ныбжьыщIэм къэкIыгъэхэм, псэущхьэхэм я къэхъукIэр иджащ, иужькIэ абы теухуа лэжьыгъэ щхьэхуи къыдигъэкIыжауэ щытащ.
Аристотель алыдж щIэныгъэ зригъэгъуэтащ икIи а бзэращ игъэшэрыуэу щытари.
ФщIэуэ пIэрэ?
Тхылъыр егъэджакIуэ
нэхъыфIщ
ТхакIуэфIхэм я IэдакъэщIэкIхэм къеджэр нэхъ дахэу псалъэ мэхъу.
Щэнхабзэр - узэджа тхылъым я бжыгъэракъым, атIэ узэджахэм ящыщу къыбгурыIуарщ.
Тхылъ еджэ цIыхур сытым дежи зыщхьэкIэ нэхъ лъагэу щытынущ телевизор еплъхэм нэхърэ.
ЦIыхухэр гупитIу зэщхьэщокI: тхылъ еджэхэмрэ еджам едаIуэхэмрэ.
КIэпIейкIэр сом зэрыхъум ещхьу, тхылъу узэджэр щIэныгъэ мэхъу.
Тхылъым мафIэ щIэбдзэу бгъэсыным нэхърэ нэхъ Iуэху икIэщ уемыджэныр.
Фигу ивгъэлъ: фызихуэдэр къызэрыпщIэр фызэджэхэмкIэщ.
ТхылъыфIыр, зи ныкъуэ псор псы щIагъым щIэгъэпщкIуа айсбергым ещхьщ.
Унэгуащэхэм папщIэ
Ерыскъы Iей щыIэкъым
♦Ерыскъы Iей щыIэкъым, цIыху Iейщ щыIэр.
♦Шэрджэсхэм хьэгулывэр бегъымбар шхыну ябжу щытащ, абы хущхъуэгъуэ куэд зэрыхэлъым щхьэкIэ. Хьэм къыхэщIыкIа шхыныгъуэхэр ирагъэшхыу щытащ зи къупщхьэ къутахэм. Къапщтэмэ, зи дзажэ къутам хьэ мырамысэ ирагъэшхырт, ар захуэу кIыжын щхьэкIэ. Абы хэлъщ къупщхьэр зыгъэкIыж пкъыгъуэхэр, къапщтэмэ, фосфор, кальций, нэгъуэщIхэр.
♦ЦIыхум и тхьэкIумэр щыузым и деж, къэрмэфибл дагъэ ирагъаткIуэри мэхъуж.
♦Лыр нарзаныпскIэ бгъавэмэ, нэхъ щIэхыу хьэзыр мэхъуикIи лэпс IэфI къыщIовыкI.
♦Мыгъэлыгъуауэ хуэрэджэ купкъ, щIыдэ, пщIий куэд пшхымэ, щхьэр егъэуз.
♦ПIастэ зэрызэпагъэжа сэр занщIэу лъэщIыжын хуейщ, арыншамэ кIэрогъуэри, гъэкъэбзэжыгъуей мэхъу.
♦Хьэлыуэр щаубэкIэ я Iэр куэдрэ псыф ящIмэ, хьэлыуащхьэр тоуцIыныкI.
♦Мэжаджэр щагъажьэкIэ, къэмычэн щхьэкIэ, и щIыIум шху щахуэ.
♦Нартыху цIынэр щагъавэкIэ шыгъу хадзэркъым. Шыгъум хьэдзэхэр зэрегъалъэ, вэгъуей ещI, IэфIи хъуркъым.
Къубатий Борис.
Си хъуреягъкIэ
Хабзэр убзэкъым
Чэрим сэ лэжьапIэ къысхуигъуэтат – сишэри сыIуигъэуват езым и IэмыщIэ къралъхьа лэжьапIэм. Ар Iуэхутхьэбзэт, зэрыгурыIуэгъуэщи.
Сэри, абы и щIыхуэ къызытезмынэну си нету, сыщызеуэрт и хъуреягъым. АрщхьэкIэ, а хуэсщIэр абы убзэу къыщыхъурт. Сэ ар къыщызгурыIуэм – пысчащ.
Хабзэр убзэу зылъытэр и щхьэм и биижщ - хуэпщIэнум зыхегъэкIыж.
* * *
«ЛIэныгъэр гъащIэм и пэм ирамыгъэувэу и кIэм щIахьар абы зыхуэбгъэхьэзырын щхьэкIэщ» - жызыIар (Прутков Козьма) сыту куууэ гупсысат.
Ауэ, бетэмал, ар дэ зыщыдогъэгъупщэ.
* * *
Махуэ уэфI дахэщ. ЖьауапIэм сыщIэсу соплъ ауэ щыт жыгым дэпщейм. Ар япэщIыкIэ мэIэбэри, и щыгум лъагэу къит къудамэм зыкIэрещIэ. ЗыкIэрещIэ зи щIыфэри зигури пцIанэу къыпфIэщI къудамэ быдэм, къэзыIыгъыну къыпфIэщIым. Зэрыщыгугъауи къыхущIокI къудамэр – къиIыгъщ. Къеубыдыпэ. ИтIанэ IэплIэ ирешэкI. IэплIэ иришэкIауэ а зэриIыгъыурэ щхьэщокI. ЗеIэт ищхьэкIи, аргуэру адэкIэ мэIэбэ… А IэплIэ зришэкIауэ щытам лъакъуэкIэ тоувэжри.
Ныбжьэгъу, уэ нобэ IэплIэ къозышэкIхэм дапщэ яхэту пIэрэ пщэдей лъакъуэкIэ къыптемыувэжыну?!
Хьэх Сэфарбий.
ГъэщIэгъуэнщ
Регентхэмрэ пащтыхь «цIыкIухэмрэ»
Къэралым и пащтыхьыр лIа нэужь, пащтыхьыгъуэр къызыхуэнар сабиймэ, къэралым и Iуэхур пIалъэкIэ зэригъэкIуэну цIыху ягъэув. Абы зэреджэр регентщ. Абыхэм унафэр яIэщIэлъщ сабийр балигъыпIэ иувэху. Языныкъуэ пащтыхьхэм я цIэр тхыдэм къызэрыхэнар я сабиигъуэм къащыщIахэмкIэщ, апхуэдэ дыдэуи регент куэд цIэрыIуэ хъуащ зи Iуэху дагъэкI пащтыхь «цIыкIухэм» я фIыщIэкIэ.
Пеппи ЕтIуанэм (ди эрэм и пэкIэ 2262-2162) Мысырыр IэщIэлъащ и ныбжьыр илъэси 6 щыхъум щегъэжьауэ илъэси I00 ирикъуху (дунейм ехыжыху). Мысыр фараоным и сабиигъуэм, абы и регенту щытам ятеухуа хъыбар куэд яIуэтэж.
Шен Шень
Китайм и император Цюнь Тай щхьэгъусэ зыкъомрэ щIасэ цIыхубз куэдрэ иIэт, ауэ гулъытэ нэхъ зыхуищIыр Цзянь Ву Цит (623-705). Императорым ишэну Ву и гугъэр щыхихыжым, абы и къуэм дэкIуащ. Аращ императорыр лIа нэужь пащтыхьыгъуэр къызылъысари.
И щхьэгъусэр лIа нэужь, Ву и къуэхэм ящыщ зым и регент хъуащ. Ауэ зыгуэрым и жьауэ щIэтыныр иужэгъури, Ву 690 гъэм Китайм и пащтыхь гуащэ зищIащ. Властым пэрыхьа нэужь, нэхъапэм къыхуэмыфIу къилъытэу щытахэм ящыщ куэд лъэхъуэщым иридзащ, щхьэпылъэ иригъэщIахэри мащIэкъым.
Илъэс 55-кIэ пащтыхьыгъуэр IэщIэлъауэ, Ву и къуэ нэхъыжьыр яхэту зы гуп зэгурыIуэри, традзауэ щытыгъащ.
Щапхъэ нэс
Регентхэм я щапхъэ нэс зыгъэлъэгъуар Кастильская Бланкэщ (1188-1252). Ар Франджым и пащтыхь хъуну и къуэ Людовик IX и регент хъуащ 1226 гъэм. Франджыр абы и IэмыщIэ щилъам хуабжьу зыхуей хуигъазэу щытащ.
Апхуэдэуи Бланкэ и къуэр Iэдэбу игъэсащ, аращ Людовик IX Франджым и пащтыхь нэхъыфIхэм ящыщ зыуэ къалъытэу щIыщытари. Ар балигъ къэхъуу и увыпIэр игъуэтыжа нэужь, и анэм сытым дежи ечэнджэщу щытащ, пщIэшхуэ хуищIащ дунейм ехыжыху.
И къуэр зекIуэ щежьэхэм деж Бланкэт къэралыр къызыхуэнэри, и къалэнхэм хъарзынэу пэлъэщырт, псори къыхуэарэзыт.
Тажыр кIуэдри…
Генрих III (1207-1272) и ныбжьыр илъэси 9-м иту Инджылызым и пащтыхь хъуащ. И адэр псым къыщызэпрыкIыжым и пащтыхь тажыр зэригъэкIуэдам къыхэкIкIэ, щIалэ цIыкIур пащтыхьу ягъэувын хуей хъуащ, абы иралъхьар и анэ Изабеллэ и пщэхъурщ.
Пащтыхь гуащэ Изабеллэ и щхьэгъусэм бгъэдэкIыжу и хэкум – Франджым – кIуэжын хуей щыхъум, Генрих III и регенту Маршалл Уильям ягъэуващ. Пащтыхьым и блыгущIэт пэжу, зауэ Iуэхум фIыуэ хэзыщIыкIыу щыта Уильями, абы къыкIэлъыкIуахэми Инджылызыр зэрахьащ Генрих и ныбжь ирикъуху.
Дохъушокъуэ Синэ.
ЗэвгъащIэ
Псалъэ шэрыуэхэм къарыкIыр
МылIэр лIы мэхъу.
ЦIыху хъуащ, хуэфащэ увыIэпIэ игъуэтащ; балигъ хъуащ – жыхуиIэщ. ЦIыхум игъуэта щытыкIэр гуапэ щащыхъум деж къапсэлъ хабзэщ.
Мыщафэ Iэрымылъхьэм гуащэр щумыгъэгугъ.
УмыгъэзэщIар гъэзэщIа хъуакIэу, зэфIэкIауэ умыбж. Iуэхур щызэфIэкIын хуей пIалъэр къэмыс щIыкIэ гъэзэщIа хъуакIэу зылъытэм хуэгъэза чэнджэщщ.
ПащIэм къимыхьыр жьакIэм къихьыжыркъым.
УщыщIалэм къыпхуэмылэжьар уи жьыщхьэ къыпхуэлэжьыжынкъым.
Пэ зиIэм кIэи иIэщ.
ЖаIар е нэгъуэщI зыгуэрыр ирикъуну, абдежым щыухын хуейуэ къыщалъытэм деж къапсэлъ хабзэщ.
Псым итхьэлэр шхийм йопхъуэ.
ХэкIыпIэншагъэ къихутар къезыгъэлыну, къызэтезынэну къыфIэщIу, иужьрей дыдэ гугъапIэу йожалIэ сэбэп къызэрыхуэмыхъуфынур нэрылъагъуу щыт Iэмалми.
Псым къудамэ теткъым.
«IэубыдыпIэншэщ» жыхуиIэщ. Псым ущыбэлэрыгъ зэрымыхъунур кърагъэкIыу къапсэлъ.
Щауэ Къэлидар.
Пхъэщхьэмыщхьэхэр
Хъурмэ
Хъурмэр пхъэщхьэмыщхьэхэм я пащтыхьу къалъытэ. Абы и «хэкур» Китайращ. Европэм щыпсэухэм ар къызэрацIыхурэ куэд щIакъым, илъэси 100-м нэблэгъами аращ. Зи фIагъкIэ нэхъыфIу ябжыр япон хъурмэращ. Ар икIи нэхъ инщ, икIи гъуэжьыфэ-плъыжьыфэщ. Хъурмэр пшхыну IэфI дыдэщ. Абы и хьэлъагъым и Iыхьэ плIанэр зыубыдыр фруктозэмрэ глюкозэмрэщ. А тIур куэду зэрыхэлъым щхьэкIэ зи гум дагъуэ иIэхэм я дежкIэ сэбэпщ. Хъурмэм хэлъ фошыгъур Iэпкълъэпкъым зыхухихыр гум екIуалIэ лъынтхуэхэрщ. Гуузым къыхигъэзыхьу Кавказым и зыгъэпсэхупIэхэм къакIуэхэм зы махуэм хуэзэу япон хъурми 2-3 ирагъэшх.
Къапщтэмэ, дэтхэнэ цIыхум дежкIи сэбэпщ махуэм хъурми 3 ишхыну. Абы шэ хуабэ щIыгъужмэ, зыхуэдэ щыIэкъым.
Псом нэхърэ нэхъ сэбэпу къалъытэр королёккIэ зэджэ хъурмэ лIэужьыгъуэращ. Псы зэбэкI а пхъэщхьэмыщхьэм куэду хэлъщ калий, кальций, фосфор, магний, гъущI, нэгъуэщI микроэлементхэри.
Апхуэдиз витаминыр зыхэлъ хъурмэр, королёкыр пшхыну зэрысэбэпым къыдэкIуэу IэфIщ икIи гуакIуэщ. Абы жьэ кIуэцIыр щызэригъалъэ щыIэщ. Апхуэдэхэм деж хъурмэр сыхьэт зыбжанэкIэ псы хуабэм хэбгъэлъмэ, фIы дыдэ мэхъу.
Къэбарт Мирэ.
ГушыIэхэр
Хъарзынэщ жеймэ
Зэщхьэгъусэхэр театрым кIуащ. Спектаклым еплъу здэщысым, бзылъхугъэр и лIым тоуIуэри, игъэщIагъуэу жреIэ:
- Еплъыт, Аслъэн, а къыббгъурысыр мэжей!
- Хъарзынэщ жеймэ. Абы щхьэкIэ сэ щхьэ сыкъэбгъэушын хуей?
Ахъшэ щхьэкIэ
Зэныбжьэгъу щIалитI зэхуэзащ:
- Мухътар, зэхэпхакъэ Ислъам лэжьапIэ зэрыувар?
-Iахъ! Сэ сщIэрт абы ахъшэ щхьэкIэ сытри зэрыхуэщIэнур.
Къалэн гугъу
Я адэ-анэр къазэрешхыдам щхьэкIэ загъэгусауэ щыс щIалэ цIыкIуитIым я зыр мэтхьэусыхэ:
- КъыдэлъэIуурэ япэ щIыкIэ псэлъэнрэ къэкIухьынрэ дагъащIэри, итIанэ щыму дыщысыну къалэн къытщащIыж.
