Апхуэдэ къару зиIэр фащэрт

Къэбэрдей-Балъкъэрым лъэпкъ щэнхабзэм зыщезыгъэужьахэм я гугъу щытщIкIэ, Атэлыкъ унэцIэр абы гуэхыпIэ иIэкъым.

Псом хуэмыдэу зи гугъу тщIыр Атэлыкъ Аслъэнджэрийрэ Жанусэрэщ. Мы зэщхьэгъусэхэм я фэеплъхэрщ, къафэм и зы теплъэгъуэ къагъэувыIами ярейуэ, 1937 гъэм Налшык дэт «Победа» кинотеатрым и гупэм къыщыхутар. Ар и IэдакъэщIэкIщ скульптор цIэрыIуэ Василенкэм.

Утыку нэхъ инхэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр щихьа япэ лъэхъэнэхэм щIыхь пылъу ар зыгъэлъэгъуахэм ящыщщ Жанусэрэ (Лэкъунхэ япхъущ) Аслъэнджэрийрэ. Къапщтэмэ, Жанусэ къафэ гъуазджэм зэрымыщIэкIэ хыхьауэ щытащ. 1931 гъэм ар щеджэ школым къахуеблэгъат Дон Iуфэ Iус Ростов щекIуэкIыну зэпеуэм хэтынухэр къыхэзышхэр. НыбжьыщIэ зыбжанэ, абы Жануси яхэту, къыхахащ. Къафэм зы тхьэмахуэ хуэдэкIэ хуагъэса иужь, гуп зыхэтым Жанусэ зэрефIэкIым гу лъатащ гъэсакIуэхэм икIи ехъулIэныгъэ иIэу зэхьэзэхуэм зыкъыщигъэлъэгъуащ. Илъэсищ дэкIри, Жанусэ хыхьащ Къэбэрдей-Балъкъэрым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым. КъэфакIуэ гупым и лъабжьэр зыгъэтIылъар хэт жыпIэмэ, пцIы хъунукъым Жанусэрэ щхьэгъусэ хуэхъуа Аслъэнджэрийрэ я цIэр къипIуэмэ. Къафэ теплъэгъуэм пкIэгъуэ-лъэгъуэ хэтмэ, абыкIэ цIэрыIуэр Аслъэнджэрийт. «КъБАССР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр япэу зыфIащахэм ар ящыщт.

Ансамблым зыкъыщыщигъэлъагъуэ щIыпIэхэм гъуни нэзи иIэтэкъым, республикэм и къуажэхэм къыщыщIэдзауэ Москва и Театр Иным щыщIэкIыжу. Концертхэм къекIуалIэрт лэжьакIуэбэри къэрал къулыкъущIэхэри. 1935 гъэм и дыгъэгъазэм щIидзэри мазитIкIэ екIуэкIауэ щытащ мэкъумэш хозяйствэ пэрытхэр зыхэта союзпсо зэхыхьэ. Абы къекIуэлIат Сталиныр, Молотовыр, Калининыр, Ворошиловыр, Буденнэр. Къэбэрдей-Балъкъэрым икIахэм я гъусэт уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблри. Жанусэ и гукъэкIыжхэм къыхощ Кэнжэ щыщ Хьэмгъуокъуэ Барэсбий абы щыгъуэм Iуэхум теухуауэ къызэрыпсэлъауэ щытар, Сталиныр къэтэджу абы Iэгу къызэрыхуеуар.

1935 гъэм къэфакIуэ гупыр щыIащ Горький Максим Москва къалэ и Iэгъуэблагъэм щиIэ и дачэм. Ар концерт нэужьым тхакIуэшхуэм гупыж ищIа Iуэхут. Жанусэ жиIэжырт: «А зэманым ди дежкIэ иджыри щыIэтэкъым мандарин, апельсин пхъэщхьэмыщхьэхэр. Горький Максим и щхьэгъусэм тепщэчым илъу ахэр къыщIихьауэ Iэнэм къыщытригъэувэм, ди накъырапщэ Ашуров Подацур къеупщIащ: «Фи деж мандарин къыщыкIрэ?», - жиIэри. Абы дахащэу жэуап иритыжат: «Уей, дэ пшыни, бэрэбани, мандолини диIэм». Дымэхауэ дыдыхьэшхырт».

Аслъэнджэрий и къэфэкIэр зымылъагъур абы хуэзэшу апхуэдэт. Псом хуэмыдэу ар нэрылъагъу къэхъуат 1957 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрыр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъум Москва щращIэкIа зэхыхьэшхуэм. «Аслъэнджэрий лъапэрисэ къыщыфэм Театр Иным щIэсыр зэрыщыту зэщIэтэджат», - жаIэж абы къыдэлэжьахэм ноби. I974 гъэм Атэлыкъ Аслъэнджэрий машинэ зэжьэхэуам хэкIуэдащ. Атэлыкъхэ хъыджэбзищ зэдапIащ, Зое и закъуэщ адэ-анэм я гъуазджэм пызыщар. Абы щIэх дыдэу къэфакIуэ Iэзэ къыхэкIащ.

- Артисткэ цIэрыIуэхэу Шэру Сонярэ Зангий Иринэрэ зэпымыууэ я нэIэ къыстетащ «Кабардинка» къэфакIуэ гупым сыхыхьа нэужь. Абыхэм я фIыгъэуи къызолъытэ къэфэкIэм и щэху куэд псынщIэу къызэрысщIар, - жеIэ Зое. - 1957 гъэм Москва зыкъыщызыгъэлъэгъуэнухэм сэри сахэхуат. ДгъэзащIэрт удж пыхури, удж хэшри, ислъэмейри. КъищынэмыщIауэ, Мурадели Вано итха «Лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэ» музыкэмкIэ къафэ гъэщIэгъуэныщи дагъэгъэхьэзырат. Ди музыкантхэм я Iэзагъым къылъэщIыхьэн зэи зы лъэпкъым иIакъым. Къашыргъэ КIурацэ, Борий Линэ, ДыщэкI ФатIимэ (пшынауэхэр) сымэ, Ашуров Тэнэхьум, абы и къуэ Подацур (накъырэ), Ало ПIотIэ (бэрэбэнауэ) - мыбыхэм ансамблым и пщIэр нэхъри яIэтырт. Дригушхуэрт кIуэтэху нэхъ куууэ Кавказыр Урысейм къызэрыхузэIутхым.

«Кабардинка»-р япэ дыдэу хамэ къэрал щыкIуар 1958 гъэрщ. Монголием и къалащхьэ Улан-Батор къалэрт къэфакIуэ гупыр здрагъэблэгъар. Махуэ къэс концерт тIурытI-щырыщ ятырт. «Урысейм и лIыкIуэу а зэманым Монголием щыIа Молотовыр сыт щыгъуи концерт ттыным ипэ къихуэу къытIущIэрт… Абы щыгъуэм Борий Иринэ, Къуэдзокъуэ Людэ, сэ «монгол къафэ» дгъэзэщIауэ щытащ… Гу зылъыстахэм ящыщт дыздэщыIэ къэралыр оперэмрэ балетымкIэ зэрылъэщыр. Уеблэмэ, апхуэдэ пшыхьи дыхэтат», - игу къегъэкIыж Зое.

1957 гъэм Москва щекIуэкIа VI дунейпсо фестивалым и дыщэ медалыр къэфакIуэ гупым къызэрахьар я нэхъ ехъулIэныгъэшхуэу къелъытэ Зое. «КъэфакIуэхэр, уэрэджыIакIуэхэр уэру къызэкIуэлIа а зэхуэсышхуэм дыщызрагъакIуэртэкъым: «Фы-хэт? Дэнэ фыкъикIа?», - жаIэу псоми дафIэгъэщIэгъуэнт, - пещэ Атэлыкъым. - Апхуэдэ къару зиIэр, дауи, ди лъэпкъ фащэрт. Фестивалым щIидзэн и пэкIэ, Лениным и цIэр зэрихьэу щыIэ стадионым зыкъэзыгъэлъэгъуэнухэр дыщызэхуашэсри, къэралым и Правительствэм хэтхэм зыкъытхуагъэзауэ щытащ, егъэлеиныгъэ гуэри техьэулеикIи Iуэхум къыхэхуэ зэрымыхъунур къыдгурагъаIуэу. Иорданием къыбгъэдэкIыу къэкIуахэм адыгэ куэд я гъусат, Сэтэней зи цIэ зы цIыхубзи къэтцIыхуауэ щытащ. Ахэр лъэIуат Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIым щыщ тIэкIу къытхуэфшэ, жаIэри. Хурагъэшат…

Къашыргъэ Билал игуи и пси хыхьауэ зэгуэр къафэу и къамэр пщIыхэлъэтри, зы цIыхубз цIыкIу тIэкIу иуIауэ щытащ, апхуэдэ щIэщхъу мащIэхэри къытщыщIырт. Куэд дыдэ гум къинащ, дызыIэтыр ахэрщ».

Атэлыкъхэ я унагъуэм и щапхъэкIэ тлъэгъуауэ къысщохъу цIыхур хьэлэбэлыкъ щыхэхуэм зызэтриIыгъэн зэрыхуейри, хьэл дахэм уи пщIэр зэриIэтри, дахагъэм и IыхьэфIу ди лъэпкъ къафэр зэрыщытри.