Адыгэ литературовед, критик, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Хьэщхъуэжь Раисэ Хъалиф и пхъур 1933 гъэм фокIадэм и 27-м Тэн Iус Ростов къыщалъхуащ. Курыт еджапIэр Налшык къыщиуха нэужь, КъБКъУ-м урысыбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм щеджащ ар. Азербайджан къэрал университетым и аспирантурэм щIэсащ, «Русско-кабардинские литературные связи XIX – нач. XX веков» зыфIища и кандидат лэжьыгъэр 1964 гъэм абы щыпхигъэкIащ.
1964 – 1973 гъэхэм Хьэщхъуэжьыр КъБКъУ-м щылэжьащ егъэджакIуэ нэхъыжьу, урыс, хамэ къэралыбзэхэмкIэ кафедрэм и доценту. Болгарием щыщ Шумен къалэм дэт институтым илъэситIкIэ щригъэджащ. А институтыр къызэрызэIуахрэ илъэситху щрикъум Хьэщхъуэжь Раисэ щIыхь тхылъ къыхуагъэфэщащ, а еджапIэр къызэгъэпэщыным жыджэру зэрыхэлэжьыхьар къалъытэри.
XIX лIэщIыгъуэм и кIэуххэм XX и пэщIэдзэхэм псэуа адыгэ тхакIуэ-узэщIакIуэхэм къащIэна, лъэпкъ литературэм щыщу тхыдэм хэмыхьа тхыгъэхэр къэхутэным, къэгъэщIэрэщIэжыным, ахэр къыдэгъэкIыным елэжь школ къызэригъэпэщащ абы. 70 гъэхэм я пэщIэдзэм Хьэщхъуэжь Раисэ къыдигъэкIыу щIидзащ «Литературные памятники» сериер. Абы хыхьащ езым и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр, узэщIакIуэхэм я литературнэ щIэин¬хэр, абыхэм ятеухуа пэублэ псалъэхэр, тхыгъэ гъэнэхуахэр щIыгъужауэ.
1976 – 1997 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и институтым и лэжьакIуэ нэхъыжьу, адыгэ литературэмкIэ абы и къудамэм и унафэщIым и къуэдзэу щытащ. 1986 гъэм Раисэ утыку кърихьащ «Адыгские просветители второй половины XIX – нач. XX в.» и къэхутэныгъэ купщIафIэр. А лэжьыгъэр ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIащ Хьэщхъуэжьым икIи филологие щIэныгъэм я доктор хъуащ.
Апхуэдэ лэжьыгъэ куэд Хьэщхъуэжь Раисэ и Iэдакъэ къыщIэкIащ. Абыхэм ящыщщ «Адыгские просветители второй половины XIX – нач. XX вв.» (I983 гъэ), «Адыгские просветители XIX – нач. XX вв.» (1993 гъэ) монографиехэр. Адыгэ узэщIакIуэхэм ятеухуа и лэжьыгъэхэр къызэщIикъуэжри, иужьрейуэ къыдигъэкIащ «Поиски и находки» (2000 гъэ) тхылъ хьэлэмэтыр. Абы хыхьащ ХьэтIохъущокъуэ Къазий, Хъан-Джэрий, КIашэ Адэлджэрий, Инат Кърым-Джэрий, Тамбий Пагуэ, Щэрдан Батырбэч, Хьэжымыкъуэ Темтэч, Долэт-Джэрий СулътIан, Ахъмэтыкъуэ Къазий-Бэч, Сихъу Сэфарбий я гуащIэм, политикэ, жылагъуэ, литературнэ, творческэ гъащIэм теухуауэ Хьэщхъуэжь Раисэ итха статьяхэр. ЩIэупщIэшхуэ ноби иIэщ адыгэ цIыхубзхэм я гъащIэм, щыIэкIэ-псэукIэм теухуауэ Хьэщхъуэжьым и къалэмыпэм къыпыкIауэ щыта «Черкешенки в истории» тхылъым.
ЗэфIиха лэжьыгъэ купщIафIэхэр гулъытэншэ хъуакъым - 1995 гъэм УФ-м и ТхакIуэхэм я союзым хагъэхьащ ар. 1996 гъэм Хьэщхъуэжьым къыфIащащ «КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр. Апхуэдэ гулъытэ лъагэр адыгэ бзылъхугъэм къихьат бгъэдэлъа щIэныгъэ куумкIэ, зэхэщIыкI лъагэмрэ цIыхугъэ инымкIэ.
Хьэщхъуэжьыр дунейм ехыжащ 2009 гъэм.
