Лышхыр цIыхум къыдалъху

Лышхыр XX-нэ лIэщIыгъуэм къыдэщIэрэщIа, ди щIыуэпсым и щытыкIэм къыхэкI узыфэу жаIэ.

Сыт-тIэ цIыхур къыхэзыгъэзыхь узыфэ шынагъуэр къызыхэкIыр, дауэ зыщытхъума зэрыхъунур, лышхым и хущхъуэу къыдагъэкIыр сэбэп хъурэ, хьэмэрэ ахъшэгъэкIуэд, сытхэр ди Iэмал? Ахэм топсэлъыхь медицинэ щIэныгъэхэм я кандидат, урысей онколог Попов Павел.

- Си япэ упщIэр къызэрыгуэкIщ - сыт лышхыр къызыхэкIыр?

- Иужьрей къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, Iэпкълъэпкъым зэрызиукIыж Iэмалщ лышхыр. ЗэрытщIэщи, ар уз зэрыцIалэкъым, атIэ зэпымычу екIуэкI лэжьыгъэм къыхэхуэ «щыуагъэщ». Iэпкълъэпкъыр зэрызэпкъырылъ налъэхэр (клеткэхэр) малIэри абыхэм я пIэм щIэ къоувэж цIыхур узыншэмэ, армырамэ лышх узыфэм хуокIуэ. Щыуагъэ жыпIэ щхьэкIэ, Iэпкълъэпкъым ищIэр къыгурыIуэжу зеукIыж. Сыт зыщIиукIыжыр? А упщIэм и жэуапри эволюцэм и ухуэкIэм хэлъщ. ЩIыуэпсым цIыхур къызэригъэщIар апхуэдэущ: зи лъхуэгъуэр блэкIа цIыхухэм я пIэм зи къару илъыгъуэ щIалэгъуалэ къиувэн хуейщи, зи ныбжь хэкIуэтахэм, эволюцэр «зыхуэмыныкъуэжхэм» ерыскъыпхъэрэ хьэуамрэ тримыгъэкIуэдэн папщIэ, Iэпкълъэпкъым зэрызиукIыж узыфэ мыхъужынухэри къыдегъэщI. КъигъэщIым и закъуэкъым, а узыфэхэр цIыхум пкъырылъу дунейм къытохьэ, и чэзур къэсмэ зэрыетэнум хуэхьэзыру. КIэщIу жыпIэмэ, цIыхур нэхъ зыщышынэ атеросклерозыр, лышхыр, фошыгъу узыр сабий къалъхуагъащIэм пкъырыту дунейм къытохьэ. ЦIыхум и къалэныр - балигъыпIэ иувэу, цIыхущIэм гъащIэ иритыныр - игъэзэщIа нэужь, зыхьыжыну узыфэу пкъырытыр къоушри, цIыхур егъалIэ. ЦIыхум лъхуэныр илъэс 30-40-хэм щегъэтыж. Зи ныбжьыр илъэс 40-м фIэкIахэм лышх узыр нэхъыбэу къызэреуалIэм и щхьэусыгъуэри аращ.

- Лышхыр балигъ узмэ, апхуэдиз щIалэгъуалэ, сабий щхьэ илIыкIрэ-тIэ?

- «Лышхым» и лIэужьыгъуэ гуэрхэращ сабийхэмрэ щIалэгъуалэмрэ яхуэлъэр. Псалъэм папщIэ, нобэкIэ хъыджэбзхэм я лъхуалъэм, бгъэм нэхъ йоуалIэ дызытепсэлъыхь узыфэ шынагъуэр. Ар къызыхэкIыр - иджырей пщащэхэм илъэс 14 - 17-м щыщIэдзауэ цIыхухъу зэрагъэунэхуращ. ЩыIэщ вирус, лышхыр къригъаблэу. Ар ВПЧ (цIыхум и папилломэ вирус) жыхуэтIэращ - хьэмцIыракIэ зэрыцIалэр. Мис а вирусыр цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ щысэгъусэкIэ зэIэпахыфынущ, зэроцIалэри. Зи гугъу тщIы вирусым лышхыр къигъэушыным илъэси 10 ехь. Пщащэхэр балигъыпIэ щиува илъэс бжыгъэм а илъэси 10-р хэплъхьэжмэ, илъэс 30-м нэмысыпа щIалэгъуалэ куэд тфIокIуэд. Абы къикIыркъым ВПЧ-р цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ зэIэпах къудейкIэрэ цIыхум къыпкъырыхьэу. Ар цIыхум къыщыдалъху щыIэщ. Псалъэм папщIэ, анэм иIэмэ, и бынхэми яIэнущ, иммунитетыр махэ зэрыхъуу къызэщIэушэн хьэзыру.

- Сабий цIынэм лышхыр къеузыным и щхьэусыгъуэр сыт?

- Шынагъуэщ ар жыпIэну, ауэ пэжыр пэжщ - сымаджэу дунейм къытеха сабийр пхуэгъэхъужми, къыпхуегъэлми, цIыху узыншэу псэунукъым. И гъащIэ псор сымаджэу, лышхым къытригъэзэжу, ныбжьышхуи къимыгъащIэу дунейм ехыжынущ. Нобэ медицинэм зиужьащи, сабий сымаджэу къалъхуахэр ягъэхъуж, ауэ нэхъапэм апхуэдэхэр къызэралъхуу е быдзафэу лIэжырт. Аращи, нэхъ узыншэр, нэхъ быдэрат балигъыпIэм нэсыр. ЩIыуэпсым «кхъузанэм щIигъэкIа» (естественный отбор) жыхуэтIэжыр аращ. Нобэ сыт тлъагъур? Медицинэм зиужьащ, хущхъуэфIхэр диIэщ, сабий сымаджэхэр балигъыпIэм нагъэсыф. Ар эволюцэм дежкIэ фIыкъым, сыту жыпIэмэ, цIыху сымаджэу къэтэджам езым хуэдэ сымаджэщ къилъхужынури. Ар кIуэдыжыпIэщ. Медицинэм зиужьами цIыху сымаджэр нэхъыбэ мэхъу. ЗэпэщIоувэ а IуэхугъуитIыр. ГущIэгъуншэу тхьэкIумэм къоIуэ, ауэ ар тэмэмкъым. Япэм цIыхухэр уз зэрыцIалэм, зауэм, уIэгъэм илIыкIыу щытамэ, нобэ нэхъыбэр зыхьыр лышхымрэ гу узымрэщ.

- КъызэрыгуэкI цIыхухэм я гугъэщ лышхыр псантхуэм къыхэкIыу, убампIэмэ, унэщхъеймэ, уфыгъуэмэ сымаджэ ухъуну. Ар пэж?

- Ди гуапэ е ди жагъуэ зэрыхъунщи, гупсысэ защIэкIэ ди Iэпкълъэпкъым унафэ хуэтщIыфыну щIыуэпсым дыкъигъэщIакъым, лышхыр гупсысэкIэ зэпшэлIэфынукъым икIи пхуэгъэхъужынукъым. Псори зэлъытыжар генетикэмрэ, а генетикэр къэзыгъэуш щхьэусыгъуэ зыбжанэхэмрэщ. «И натIэм итт» жыхуаIэр нэхъ къозэгъ. Узыр зэзылъэфалIэу жыхуаIэ нэщхъейрилэхэм теухуауэ… Нэщхъейрилэр зи щIалэгъуэр блэкIа, жьы хъуным хуэмыхьэзыр, ар зи жагъуэ, илъэс 40-м щхьэпрыкIа цIыхухэращ. «Кризис» жыхуаIэр зиIэхэр. Жьы зэрыхъур и фIэщ ищIыну хуэмей, абы иринэщхъей цIыхум и чэзум (и ныбжьым елъытауэ) жытIэу къыпкъырыхьа (ищхьэIуэкIэ зи гугъу тщIар) лышх узыр гупсысэнымрэ гузэвэнымрэ къыхихауэ жиIэнущ медицинэм пэжыжьэм. Ар зи фIэщ хъун куэди щыIэщ. Аращ абы хэлъыр.

- Узым зи лъэр щIигъэху, жыIэзыфIэщ куэд щыIэщ. Апхуэдэхэм я псэр узым зэрыхуэхьэзырым зыгуэр иIыгъ? ЗэрыжаIэщи, узэджэр къокIуэ…

- Ди жагъуэ зэрыхъунщи, и чэзум къамыгъэувыIа узыр хэтIэсауэ къыпхузэтегъэувыIэжыххэнукъым. Абы сэбэп хуэхъунукъым уи шхэкIэри спортри, фIым уегупсыскIи мыхьэнэ иIэнукъым.

- ЗыхузэфIэкIхэмрэ хуэмыщIахэмрэ зэрызагъэхъуж Iэмалхэм теухуауэ сыт къыджепIэн? НэгъуэщIу жыпIэмэ, уи жыпым илъым елъыта ухъужынрэ умыхъужынрэ?

- Къулеймрэ къулейсызымрэ зэхуэдэ лышх лIэужьыгъуэ къеуэлIауэ къэтщтэнщ,псалъэм папщIэ, базилиомэ. Ар щIыфэ лышх лIэужьыгъуэщ, яхуэгъэхъужым ящыщщ. ХуэмыщIам, полисым къызэритIасэм хуэдэу, къызэрыгуэкI IэмалхэмкIэ еIэзэнущ. Къулейр хамэ къэрал кIуэнурэ, иужьрей зэманым къэунэхуа хущхъуэхэмкIэ, фотодинамикэ терапиемкIэ зигъэхъужынущ. ТIум щыгъуэми, тIури ягъэхъужынущ. Ауэ зым къелIэлIэнущ, и узыр къыдагъэпсынщIэнущ, къеубзэнущ, етIуанэр гугъу ехьынущ, къызэрыгуэкI сымаджэщ щIэлъынущ, зыри къемылIалIэу къыщыхъуурэ абы иринэщхъеинущ. Ауэ щыIэщ лышх лIэужьыгъуэ, мы дуней мылъкур тебгъэкIуадэкIи пхуэмыгъэхъужыну. Псалъэм папщIэ, хьэбзэгупэр (поджелудочная железа) иубыдамэ. Фигу къэвгъэкIыж Apple-р къэзыгъэщIа, нэхъ къулей дыдэу дунейм тетахэм ящыщ Джобс Стив. Ар лышхым ихьащ зыри сэбэп къыхуэмыхъуу. Апхуэдэщ уэрэджыIэкIуэ цIэрыIуэхэу Фриске Жаннэ, Хворостовский Дмитрий, нэгъуэщIхэри.

- ЦIыхум ишхым и зэран зэрекIыжыр-щэ? Языныкъуэ шхыныгъуэхэм, дагъэм, тутыным, къыхэкIыу жаIэ лышхыр.

- Ерыскъым лышх къыхэкIыу е а узыфэр ерыскъыкIэ ягъэхъужу зыми къихутакъым иджыри. Ауэ пэжщ, ерыскъыр зэмыкIуэкIыу, зэман кIыхькIэ щызыгъэлъ пкъыгъуэхэм - нитритхэм, псалъэм папщIэ, - нэхъ псынщIэу «къагъэуш» лышхыр. Псом хуэмыдэу куэтэнымрэ лъатэмрэ иубыдынущ. Аращи, куэдрэ щылъ шхыныгъуэхэр махуэ къэс пшхыну узыншагъэкъым. Апхуэдэу, кIэрисхьа, куэдрэ жьа шхыныр гынщ. КъищынэмыщIауэ, тутынафэхэм я тхьэмбылыр хуэмахэщ лышхым. Апхуэдэ щIыкIэкIэщ цIыхум лей зэрызрихыжыфынур.

- ЦIыху пшэрхэм лышхыр нэхъ яхуэлъэу зэрыжаIэр пэж?

- ЖаIэ, ауэ пэжкъым ари. Уэд, пшэр жиIэу зэхэгъэж ищIыркъым лышхым.

- Онкологхэм зэрыжаIэмкIэ, лышхыр езанэ, етIуанэ лIэужьыгъуэм фIэмыкIамэ, ягъэхъуж, ауэ а зэманым къэпхутэну гугъущ. Сыт щIэгугъур? Медицинэр пэмылъэщрэ, хьэмэрэ цIыхухэр зыкIэлъымыплъыжрэ?

- Проценти 100-кIэ, зыри къэмынэу мэхъуж 0 лIэужьыгъуэм ит лышхыр - шыкъыр химыщIауэ, зы миллиметрым нэхъ фIэмыкIауэ, Iей хъуну хунэмысауэ урихьэлIэмэ. Ауэ, 1-нэ лIэужьыгъуэм хыхьакъэ, лъэхъыц иутIыпщакъэ - лышх налъэхэр лъым хэлъу Iэпкълъэпкъым зригуэшэнущ. Лышхыр ягъэхъужынущ щыжаIэкIэ, зэрыщыту ягъэкIуэду аракъым, атIэ илъэси 5 хуэдизкIэ «къемышынэуэжыну» къызэтрагъэувыIэну аращ. А зэманыр зэрыдэкIыу, лышхым къытригъэзэжынущ, нэхъапэIуэ иутIыпща лъабжьэхэри къыдэщIэрэщIауэ. 0 лIэужьыгъуэм итым зыуи зыкъуигъащIэкъыми аращ цIыхухэр дохутырым деж щIэмыкIуэри. Аращ илъэс къэс дохутыр зэгъэплъын щIыхуейр.

- Урысейм и закъуэ лышхыр 0 - 1-нэ лIэужьыгъуэхэм ит щIыкIэ къыщамыхутэфыр, хьэмэрэ адрей къэралыгъуэхэри апхуэдэ?

- США-м къызэрыщахутамкIэ, зи тэмакъыр лышхым иубыдахэм я процент 95-р малIэ. Абы и щхьэусыгъуэри щIахъумэркъым - узыр хэтIэсауэ къызэрахутэрщ. Аращ дэри ди ныкъусаныгъэр. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, лышхыр дуней псом ди зэхуэдэ гузэвэгъуэщ, къызэрахутэри зэреIэзэри зы Iэмалщ, кърикIуэри зы кIэухщ. Ауэ хамэ къэрал щыпсэухэм зыгуэр къеузмэ, занщIэу дохутырым деж макIуэ, дэ дыкъэмытэджыжыфу пIэм дыхиубыдэху зэдгъэплъынукъым. Ар зи зэран къыдэкI ди лъэпкъ хьэлщ. Германием, псалъэм папщIэ, лышхыр 0-I-нэ лIэужьыгъуэм иту къахутэф, икIи псынщIэу ягъэхъуж. Абыхэм я Iэмэпсымэхэр, хьэмэрэ я хущхъуэхэр нэхъыфIу аракъым, атIэ я цIыхухэм илъэс къэс дохутыр зэрызрагъэплъым и фIыщIэщ.

- Дуней псом мы узыфэр къызэрыщахутэ зэрыщеIэзэ щIыкIэр зэтехуэу жыпIащ. Урысейм ящыхуэмыгъэхъуж сымаджэхэр Израилым е Германием щашэ щыIэщ, абы сэбэп къыщыхуэхъуну къагъэгугъэу.

- Ари ди лъэпкъ хьэлхэм ящыщщ - медицинэр цIыхум сэбэп хуэмыхъунумэ, ехьэкI-къехьэкI хэмылъу Iуэхум и пэжыпIэр жыдоIэ. Дауи, сымаджэм и благъэхэр хуейкъым ар я фIэщ ящIыну. Аращи, ахъшэу яIэр къащтэ е къалъэIухуэри, къедбжэкIа къэралхэм яшэ. ЩIэрыщIэу анализ ирагъэтыж, абы мылъкушхуи зэмани ехь. ИтIанэ «къоIэзэ». Зы тIэкIукIэ сымаджэр нэхъыфI хъуамэ, ягъэхъужауэ ягъэхъыбар. Пэмылъэщамэ, зэрымыхъужынур къыжраIэ, узыр пщхьэщызых хущхъуэ гуащIэхэр къыхуатхри, къаутIыпщыж. Дэ пэжыр занщIэу жыдоIэ, хамэ къэралхэм а пэжым щхьэкIэ сом мелуан бжыгъэ пIах… Нэмыцэ дохутырхэм хущхъуэ лъэпсейхэмкIэ яхуэмыгъэхъужа лышх лIэужьыгъуэр къызэрыгуэкI фотодинамикэ терапиекIэ Урысейм къыщызэтрагъэувыIэуи къохъу. ЦIыхум и хущхъуэгъуэр зыхэлъыр къыпхуэщIэнукъым.

- ГурыIуэгъуэщ. Медицинэр сэбэп зыхуэмыхъу, зи узыр хэтIэса сымаджэм и Iыхьлым сыт хуэдэ чэнджэщ ептыр?

- Куэдрэ срохьэлIэ апхуэдэ. Сымаджэм и томографием уоплъри, гъащIэу къыхуэнар къыбгуроIуэ, зыри сэбэп зэрыхуэмыхъужынури нэрылъагъущ. Апхуэдэхэм деж цIыхум гугъэ нэпцI ебгъэщIыну, сэбэп къыхуэмыхъуну хущхъуэ лъэпсейхэмкIэ я жыпыр бунэщIыну гущIэгъуншагъэщ. Сэ абыхэм чэнджэщу естыр зыщ - фIэIэфIыр евгъэшх, зыхуейр хуэфщIэ, зыгъэгуфIэн жефIэ, тенджыз Iуфэр фIыуэ илъагъумэ, фшэи зевгъэгъэпсэху, и иужьрей махуэхэр хуэвгъэдахэ.

Попов Павел онколог цIэрыIуэщ, илъэс 20-м щIигъуауэ Краснодар къалэ щолажьэ. Абы зэрыжиIэмкIэ, цIыхубзхэм илъэс ныкъуэм зэ гинеколог зрагъэплъын, колоноскопие ирагъэщIын хуейщ. КъищынэмыщIауэ, зи ныбжьыр илъэс 35-м щхьэпрыкIа бзылъхугъэхэр маммологым деж илъэсым зэ кIуапхъэщ. Илъэс 40 ирикъуа цIыхухъухэм «ПСА онкомаркер» жыхуаIэ анализыр ирагъэт.