Сыт сонетыр зищIысыр?

«Сонет» псалъэм итальяныбзэкIэ «уэрэд цIыкIу» жиIэу аращ. Мы жанрыр ХII лIэщIыгъуэм къыщыщIэдзауэ къыщагъэсэбэп литературэм, и къежьапIэр Италиерауэ къалъытэ. Япэу абы зезыпщытар усакIуэ Джакомо де Лентинощ, ауэ литературэм зыщезыгъэубгъуар  Петраркэ Франческэщ (сонет 317-рэ къыщIэнащ). Сонет ятхыу щытащ Микеланджелэ, Брунэ Джорданэ,  Тассэ Таркватэ. ИужькIэ ар ялъоIэс Испанием, Португалием (ХVI), Франджым, Германием, Инджылызым (ХVII), Урысейм (ХVIII, Тредиаковский Василий, Сумароков Александр, н.).

Зызэман дэхуэхауэ щытами, ХIХ лIэщIыгъуэм жанрыр нэхъ къагъэсэбэп мэхъуж (Брюсов Валерий, Иванов Вячеслав, иужькIэ  Сельвинский Илья). Уеблэмэ Сельвинскэм «сонет Iэрамэ» лIэужьыгъуэр къигъэIурыщIэн лъэкIащ. ЦIэрыIуэ хъуащ Шекспир Уильям, Бехер Иоганнес сымэ я сонетхэр.

Сонетыр сатыр пщыкIуплI хъу усэщ. И рифмэ гъэпсыкIэм елъытауэ ар лIэужьыгъуэ зыбжанэу зэщхьэщокI. Сатырым хэт лъэмбхэм (стопахэм) я кIыхьагъри щызэхуэмыдэ щыIэщ.

Сонетыр лирикэм и жанру ябж. ЗыкъомкIэ (сатыр бжыгъэкIэ) сонетым ещхьщ «онегин строфакIэ» еджэу Пушкиным къигупсыса сатыр пщыкIуплIурэ зэхэт строфари. «Евгений Онегин» романыр апхуэдэ жыпхъэм иту тхащ. Строфа къэскIэ усакIуэм къигъэсэбэпа рифмэ гъэпсыкIэри зэхуэдэщ. Сатыр пщыкIуплIыр зэхэтщ Iыхьэ плIырыплIу щырэ иужьрей сатыритI зэпхамрэ. Рифмэхэри зэкIэлъыхьащ зэблэдзауэ, тIурытI-тIурытIу, къэзыухъуреихьу, иужьреитIыр зэгуэгъу усэу.

 Пушкин Александр хузэфIэкIащ сонетым ещхьу эпосым и жанр лIэужьыгъуэ зэхилъхьэн. Ауэ ар сонетым пэувыркъым, къыжыIэн хуейщ мы жанрым урыс литературэм зэрызыщимыубгъуари (абы ещхь иужькIэ зытхар Лермонтов, Баратынский, Тургенев сымэщ). Апхуэдэу щытми, Пушкиным усэ гъэпсыкIэм хэлъхьэныгъэ хуищIащ, «урыс гъащIэм и щIэнгъуазэ» зыфIаща романыр игъэпсащ еджэгъуафIэу щыт фащэ щIэщыгъуэкIэ.

Сонетыр хабжэ «жыпхъэ быдэ» зиIэ усэ жанр лIэужьыгъуэхэм. Мыр хабзэ хэхам тетын хуейщ. Адыгэ литературэм сонетыр къызэрыхыхьар урыс поэзиемкIэщ (езы урыс литературэм къыздыхихар итальянхэм, франджыхэм, инджылызхэм я литературэрщ). Урыс литературэм сонетым зыщиубгъуащ ХХ лIэщIыгъуэм (Бальмонт, Бунин, Брюсов, Иванов, Волошин). Европэм къикIри урыс литературэм къыхыхьащ «сонет IэрамэкIэ» («венок сонетов») зэджэ жанр гугъу дыдэри, нэхъ иужьыIуэкIэ ар «къэIэпхъуащ» адыгэ литературэми.

Сонетыр лIэужьыгъуитIу ягуэш: итальян сонетрэ инджылыз сонету. Мыхэр я пкъыгъуэкIэ, строфа зэхэгъэувэкIэкIэ зэщхьэщокI. Итальян сонетыр зэхэтщ катрену (сатыриплI хъу строфауэ) тIурэ терцету (сатырищ хъу строфауэ) тIурэ зэкIэлъыкIуэу. Инджылыз сонетри сатыр пщыкIуплIщ зэрыхъур, ауэ мыбы и зэхэтыкIэр нэгъуэщIщ: катренищыр сатыритI хъу строфакIэ еухыж. ЕтIуанэм и ухуэкIэр нэхъ тегъэпсыхьащ гупсысэр къызэщIэзыкъуэж строфахэм. Апхуэдэ щэн яIэщ, псалъэм папщIэ, притчэхэм, басняхэм.

УсакIуэхэр усэ гъэпсыкIэм щебакъуэри мащIэтэкъым. Абыхэм рифмэм имызакъуэу, сатыр лей щыщIагъуи къэхъурт, рифмэр къизымыдзэххи къахэкIырт. ИужьыIуэкIэ, Шекспир ижь къыщIихуауэ, литературэм къыхыхьащ «инджылыз сонет» лIэужьыгъуэр.

Сонет жанрым щIыпIэ хэха щеубыд адыгэ литературэм, ауэ абы теухуауэ лъэпкъ литературэдж щIэныгъэлIхэм ятхар мащIэ дыдэщ.

Адыгэ усыгъэм укIуэцIрыплъмэ, гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым ди усакIуэхэм «инджылыз сонетыр» нэхъыбэу къызэрагъэсэбэпым. Къэбэрдей, шэрджэс, адыгей усакIуэхэм къахэкIащ сонетри, сонет Iэрамэри къэзыгъэIурыщIахэр. Къыхэгъэщыпхъэщ абыхэм, литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа усакIуэ нэхъыжьхэм, я ц1эхэр  (ПащIэ Бэчмырзэ, ЩоджэнцIыкIу Алий, КIыщокъуэ Алим, Гъуэщокъуэ Хъусин, Уэхъутэ Абдулыхь, Андырхъуей Хъусен, Цей Ибрэхьим, Цыгъу Теувэж) зэрахэмытыр.

Мыбы и щхьэусыгъуэр хуэбгъакIуэ хъунущ зы Iуэхугъуэм: а зэманым усэ тхыкIэм и Iэмал куэдыр нэгъэсауэ усакIуэ нэхъыжьхэм къагъэIурыщIэну зэфIэкI зэрамыIам. Къызэрыхэдгъэщащи, сонетыр лъэпкъ литературэ зызыужьахэми нэхъ гувауэщ къазэрыхыхьар.

Сонет жанрым адыгэ литературэм зыщиужьыным хэлъхьэныгъэ щхьэпэ хуащIахэщ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Сокъур Мусэрбий, Жылэтеж Сэлэдин, КIэщт Мухьэз, Мысачэ Пётр, Балъкъэр Фоусэт, IутIыж Борис, Уэрэзей Афлик, КIэмыргуей Толэ, Ацкъан Руслан, Абазокъуэ Къантемыр (псори къэбэрдей усакIуэхэщ), Бемырзэ Мухьэдин (шэрджэс усакIуэщ), Бэрэтэр Хьэмид, Къуиикъуэ Налбий (адыгей усакIуэхэщ).

КъедбжэкIахэм яхэтщ «сонет Iэрамэ» жанр нэхъ гугъу дыдэхэм хабжэр къэзыгъэIурыщIа зыбжани (Бемырзэ Мухьэдин, Жылэтеж Сэлэдин, Уэрэзей Афлик, нэгъуэщIхэри).

Адыгэ литературэ щIэныгъэм «венок сонетов» жыхуиIэр хыхьащ «сонет Iэрамэ» фIэщыгъэмкIэ. Ар эпитет дахэщ, зэхъуэкIыни хуейуэ къыщIэкIынкъым, ауэ сонетым и пкъыгъуэр Iэрамэу зэхэлъ къудейкъым, атIэ строфахэри, усэ сатырхэри, рифмэхэри зэхэухуэнауэ зэдолажьэ. Урысым къащта терминыр нэхъ тэмэму тохуэ мы жанрым и зэхэлъыкIэм. Сонет Iэрамэр сатыр пщыкIуплIу зэхэлъ сонетурэ пщыкIутху мэхъу. Мыбы егъуэт цикл мыхьэнэ. Нэхъ гъэщIэгъуэну, уебакъуэ мыхъуну хэлъ хабзэхэм ящыщ зыщ къыкIэлъыкIуэ сонетыр ипэ итыр зэриуха сатырымкIэ къызэрыщIидзэр. Сонет пщыкIуплIыр зэриух икIэ дыдэ сатырхэр зэкIэлъыхьауэ хоувэ епщыкIутхуанэ сонетым. Апхуэдэу зэхэухуэна мэхъу сонет Iэрамэр. КIэух дыдэ сонетым «магистраль» мыхьэнэ ират. Сонет къэс гупсысэ щхьэхуэ иIэми, а псори къыщызэщIэкъуэжащ кIэух сонетым.

Дауи, тыншкъым сатыр 210-рэ хъу усэр хабзэ хэхам тету зэхэплъхьэныр, абы и жыпхъэми, и рифмэ гъэпсыкIэми къалэн къагъэувхэр бгъэзэщIэну. Сонет Iэрамэр литературэм къыщыхыхьар гъуазджэм и унэтIыныгъэ «бароккор» тепщэу щыщыта лъэхъэнэрщ (ХVI – ХVIII лIэщIыгъуэхэр). А зэманым дунейпсо щэнхабзэм фIыуэ зиужьауэ къалъытэ. Адыгэ усыгъэм и «барокко» хъуар лIэщIыгъуэ блэкIам и етIуанэ Iыхьэрщ, сонетым абы зэрызыщиужьам Iуэхур тепщIыхьмэ.

Адыгэ усакIуэхэм ящыщу япэу сонет тхын щIэзыдзар ЩоджэнцIыкIу Iэдэмрэ Сокъур Мусэрбийрэщ. Сокъурыр зыхуэмыIэижь Iуэхугъуэ литературэм хэтауэ къэгъуэтыгъуейщ. ЩIэныгъэлI, къэхутакIуэ, критик Iэзэу зэрыщытам зыми шэч къытрихьэркъым, ауэ Мусэрбий уси итхыу щытащ, «Щихъ Залым» и псевдониму. Абы и IэдакъэщIэкIщ зи гугъу тщIы жанрыр ди литературэм къызэрыхыхьам теухуа сонетыр:

Сокъуз, IэштIыму, мы сатыр пщыкIуплIыр,

Си Iэпщэм фIыцIэу лъынтхуэр къыдоуей,

Щрет си псалъэр акъылым и пщылIу,

Арыншэм бзэми сыт сызэрыхуейр?

АдэкIэ усакIуэм къегъэлъагъуэ сонет жанрым ди литературэм япэ лъэбакъуэ зэрыщичар, ауэ абы и «лъэтеувэр» иджыри къызэрымысар:

Сонет! ХъуэпсапIэ лъагэр узохьэлIэ,

Иджыри къэскIэ си бзэм ухуэхейщ,

Укъыщалъху дыдэм укъысIэщIэмылIэм,

ПхуэхъункIэ хъунщ хэщIапIэ Къэбэрдейр.

Мы си къалэмым зэ уи щэху къепхьэлIэм,

Гупсысэ къиинхэм къысщыхуащ я ней!

Пэжщ, тIэкIу уэ нобэ уогъэтхытхыр уи плIэр,

Уи щIыб сыкъихутэнкIэ хъунщ пщэдей!

Сонетыр еух рифмэ зэгуэгъу зиIэ усэ сатыритIкIэ (зэрытлъагъущи, мыр инджылыз сонет лIэужьыгъуэщ):

ДыкIэлъеIэнщ итIанэ дэ Алим –

Шагъдий зэхуэфIым зезыгъэукъуэдийм.

 

Дохъушокъуэ Синэ.
Поделиться:

Читать также:

25.03.2024 - 15:30 Си жэнэт
21.03.2024 - 11:30 Ахъмэт и фо изщ