ГъащIэр - псэупIэщ, джэгупIэкъым

Гъатхэпэм и 20-м илъэси 195-рэ ирокъу Норвегием къыщалъхуа, зи IэдакъэщIэкIхэмкIэ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа драматург Ибсен Генрик. Абы и тхылъхэр дунейм къыщытехьар XIX лIэщIыгъуэра щхьэкIэ, зи пщIэм хэмыщI «классикэр» зэи пасэрей хъуркъым. Аращ купщIэ зыщIэлъ, гъащIэми цIыхуми я уасэр гунэсу уэзыгъэлъагъуф Ибсен нэхъ гъунэгъуу зэдгъэцIыхуну щIыхуэфащэр.

Ибсен къыщыхъуа Норвегиер илъэс 400-кIэ Данием и унафэм щIэту псэуащ. Езыр къыщыхъуа унагъуэр зызэман бейуэ щыта щхьэкIэ, щIалэ цIыкIур зыхиубыдар адэ-анэм щIыхуэшхуэ къатехуауэ ар япшынын хуей щыхъуа лъэхъэнэрщ. Норвегиер зи щхьэр иджыри къэзымыIэта щIыналъэу щыт пэтми, еджэну хэти хуитт. Генрик лэжьапIэ мыуву хъунутэкъыми, илъэс 15 фIэкIа имыныбжьу, аптекэм щылажьэ лIы гуэрым дэIэпыкъуэгъу хуащIащ, иужькIэ хущхъуэ зэхэлъхьэныр IэщIагъэ хуэхъуным щыгугъыу. Тхэныр зи натIэм къалэмыр пасэу къещтэ. Усэ хъуми, сурэт ищIми, Ибсен бгъэдэлъ зэчиймкIэ и ныбжьэгъухэм къахэщырт. 1850 гъэм щIалэр университетым щIэтIысхьэн мурадкIэ, Норвегием и къалащхьэ иужькIэ хъужа Христиание къалэм макIуэри, зи щIалэгъуэ куэдым къазэрыщыщIым ещхьу, политикэ хьэргъэшыргъэ гуэрхэм хеубыдэ. Аращи, и гуращэр гуращэу къонэж. Ауэ абыи и насып хэлъу къыщIокIри, Генрик студент журналымрэ езыр зыдэщIхэм къыдагъэкI газетымрэ лэжьэн щыщIедзэ. И фIэщу дунейм тет цIыхум Хэкур фIыуэ имылъагъункIэ Iэмал иIэкъым. Мыхэкупсэр тхакIуэфIи цIыхуфIи хъуркъым. Аращ и лъабжьэр Ибсен политикэ зэныкъуэкъухэм зэрыхэпщIам.

Ауэрэ щIалэм ныбжьэгъурэ чэнджэщэгъуу къигъуэта драматург Бернсон тригъэгушхуэурэ, пьесэ тхыным дехьэхри, илъэсищым и кIуэцIкIэ пьесищ етх. И лэжьыгъэр ягу щрихьым, 1852 гъэм Ибсен ирагъэблэгъащ Норвегием и драмэ театрым - Берген къалэм япэ дыдэу къыщызэрагъэпэщам икIи абы 1857 гъэ пщIондэ художественнэ унафэщIу щылэжьащ. Ибсен зэрыцIэрыIуэр пьесэхэрщ. И щIалэгъуэм зыдэплъеинрэ и нэгум къыщIэува тхыгъэм гъуэгу зэрыритын Iэмалрэ зэригъуэтам и фIыгъэу жыпIэ хъунущ щIалэм и зэчийм хуиту зэрызиужьар.

Нобэ Норвегиер европей къэрал щхьэхуэу зэрыщытым дигъэбэлэрыгъыу, Ибсен зэрихьа лIыгъэм и инагъыр къыдгурымыIуэнкIи хъунущ. А зэманым тепщIыхьмэ, щIалэр нобэ адыгэбзэкIэ тхэ закъуэтIакъуэхэм ещхьу арат. Езым Берген (Бахъсэн, Тэрч хуэдэ къалэ нэхъ цIыкIум) дэсу норвегыбзэкIэ пьесэ зэхилъхьэу, апщIондэху Налшык хуэдэ щыхьэру щыт Христианием иджыри даниебзэкIэ пьесэхэр щагъэуврэ актёрхэри а лъэпкъым щыщу апхуэдэт. Ибсенрэ абы и ныбжьэгъухэмрэ ар ямыдэу, ныкъуакъуэхэрт. I863 гъэм театритIыр зэхыхьэжщ, Генрик абы и унафэщI ящIри, абдежым щегъэжьауэ и анэдэлъхубзэмкIэ фIэкIа пьеси итхакъым, спектакли ягъэувакъым. И тхыгъэхэм а зэманым лъабжьэ яхуищIыр норвегхэм я IуэрыIуатэрт.

Ибсен и тхыгъэхэм хэджыхьа дэтхэнэми гу лъитэнущ абы и лIыхъужьхэм ахъшэ къалэжьыным трагъэкIуадэ къарур. Зыхуей игъуэту псэуну хуей езы тхакIуэм ар илъэс куэдкIэ къехъулIакъым. 1864 гъэм и мурадым щытеIэбэм, Ибсен Италием Iэпхъуэри, и тхыгъэ нэхъыфIхэр щитхар а къэралырщ.

Италием Ибсен и Iэдакъэ къыщыщIэкIащ щIалэр занщIэу цIэрыIуэ зыщIа «Пер Гюнт» пьесэр. Григ Эдвард и макъамэ дахащэр щIэлът спектаклым хэува уэрэдхэм. «Сольвейг и уэрэдыр» цIэрыIуэ зыщIар а пьесэращ.

Дунейпсо щэнхабзэр адыгэбзэм къригъэзэгъэныр къалэн зыщызыщIыжа «Адыгэбзэм и къару» сайтым илъщ Ибсен и пьесэхэм я нэхъ цIэрыIуэу къалъытэ «Къупщхьэгуащэ унэр». Дуней тетыкIэ зэмыщхьхэр щызэпэщIигъэувэ мы пьесэ телъыджэм Ибсен гъащIэр зэрыщытыххэу къыщегъэлъагъуэ. Хабзэр зи нэрыгъ лIы зэпIэзэрытымрэ ар фIыщэу зылъагъу и щхьэгъусэмрэ я зэхуакум пцIымрэ пэжымрэ, къалэнымрэ щхьэзыфIэфIагъымрэ, хабзэмрэ гущIэгъумрэ щызэпэщIегъэувэри, Ибсен цIыхур зэса дуней дахэр къызэрегъэдзэкI, дэтхэнэ зыми езым IэбжьанипщIкIэ зызыхиукIа тыншыгъуэм кърилъэфу, къыкIэлъыкIуэ лъэбакъуэр иригъэчын папщIэ. Аращ къыщыщIыр зи лIыр ахъшэ щIыхуэкIэ зыгъэхъужа Нори, абы и пцIым къригъэла Торвэлди. ЦIыхуфIхэм я тIасхъапIэр къызэрыщIигъэщым хуэдэ дыдэу, Ибсен зэ IуплъэгъуэкIэ удэзымыхьэх цIыхухэми я фIым и кIуапIэр кърегъэгъуэтыжри, насыпыфIэ зэрыхъуну хэкIыпIэр я нэгум къыщIегъэувэ. ГъащIэр - псэупIэщ, цIыхум и зыужьыныгъэмрэ щIэныгъэмрэ хуэщIауэ. Ар зыр адрейм фэ зытригъауэу къыщигъапцIэ джэгупIэу къэплъытэмэ, Норэрэ Торвэлдрэ ещхьу Iэнлъэ къэчам и пащхьэ укъихуэтэжынкIи хъунущ, къыджиIэ хуэдэщ тхакIуэм.

«Къупщхьэгуащэ унэм» къеджэну хуейм «Адыгэбзэм и къару. Къупщхьэгуащэ унэ» жиIэу интернетым иритхэмэ, къыхуэгъуэтынущ.