XVII-XVIII лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм псэуа Вольтер Франсуа франджы узэщIакIуэщ, усакIуэщ, тхакIуэщ, нэхъыбэу зэрыцIэрыIуэр и философ тхыгъэхэрщ. ФэрэкIхэлъхьэ ящIу Европэр езыгъэсар инджылызхэрщ, ахэр зыдэплъеижар – тыркухэрщ, ауэ псори къезыгъэжьар адыгэхэрщ, - жеIэ Вольтер. Абы дыкъыщоджэ тхакIуэм и «Философ тхыгъэхэм» щыщ 11-нэ Iыхьэм.
«Адыгэ цIыхубзхэм ижь-ижьыж лъандэрэ я бынхэм фэрэкI уз къемыуалIэ щIыкIэ, езыхэм халъхьэн я хьэлщ, уеблэмэ сабийр мазих фIэкIа мыхъуауэ. Iэ щIыIум деж фэр тIэкIу щызэгуагъэжри, фэрэкI къызэуз нэгъуэщI сабийм IэкIуэлъакIуэу къыбгъэдаха шын налъэ халъхьэ, - и гупсысэр укъуэдияуэ утыку кърелъхьэ Вольтер. - А шын налъэм Iэм ирищIэр хъамырым хупцIынэм ирищIэм ещхьщ: тэджын щIедзэри, езым и щытыкIэр лъым ирет. Ар зрахьэлIа сабийм къеуэлIа фэрэкI нэпцIым и Iэм къытригъэкIута псыбыб цIыкIухэм щыщ къащтэри, иджыри фэрэкI уз зэмыуэлIа нэгъуэщI сабийхэм ирахьэлIэ. Апхуэдэ щIыкIэу Адыгэ Хэкум къыщекIухь а уз налъэм. ЗыгуэркIэ щIыналъэм фэрэкI узыр щыкIуэдыжыпэмэ, псори мэгужьей, гъэр къызэмыхъулIа мэкъумэшыщIэр зэрыгужьейм ещхьу».
Адыгэ Хэкум ар хабзэ щIащыхуэхъуар анэм и быныр къызэрыфIэIуэхумрэ гумащIэу зэрыхущытымрэщ, Вольтер зэрыжиIэмкIэ.
«Узым кIэлъыплъурэ, адыгэхэм пасэу гу лъатащ фэрэкI узыр нэхъыбэ дыдэу цIыху миным щыщу зым фIэкIа зэремыуалIэм. Щэнейрэ, плIэнейрэ къеуалIэу щытми, нэхъ гуащIэу къалъытэ лIэужьыгъуитIыр къыбгъэдыхьэркъым. Сытми, а узыр цIыхум и гъащIэм тIэу къызэремыуалIэр къагурыIуащ. Абыхэм иджыри гу лъатащ фэрэкI узыр мыгуащIэмэ, фэр къригъэлъэлъу щытми, нэкIум и лъэужь къызэрытримынэм. Мазих е илъэс фIэкIа мыхъу сабийм а фэрэкI узым и лIэужьыгъуэ мыгуащIэр хэплъхьэрэ бгъэхъужмэ, псэуху афIэкIа зэи къеуэлIэжынукъым. Сабийхэм я узыншагъэмрэ дахагъэмрэ хъума хъун папщIэ, фэрэкI уз хэлъхьэн хуейуэ аращ абы къикIыр. Сабий Iэпкълъэпкъым фэрэкI шын налъэ цIыкIу халъхьэурэщ а мурадыр зэрызэрагъэхъулIар, зэрыхъужыным шэч закъуи хэмылъу.
Бгъэунэхуам хуэдэ щыIэкъым. Акъыл зыбгъэдэлъ тыркухэми а хабзэр къащтащ, иджы Константинополь дэс пащэхэм ящыщу зипхъу е зи къуэ анэбгъэм къыщIэзычыжагъащIэм фэрэкIхэлъхьэ яхуэзымыщI зыри яхэбгъуэтэнукъым. Иныкъуэхэм жаIэ адыгэхэм а хабзэр зызэман хьэрыпхэм къыбгъадахауэ. Ауэ пэжыр Iуэхум тхылъ зыбжанэ тезыухуа духьэшы гуэрым и фIыгъэкIэ къыщIэдгъэщынщ».
Вольтер зэрыжиIэмкIэ, хьэтырышхуэ зиIэ, зи щхьэгъусэр Константинополь щыпсэуа цIыхубз губзыгъэ мадам Уортлей шэч къытримыхьэххэу а къэралым къыщалъхуа езым и бынхэм яхилъхьауэ щытащ фэрэкI шын. «Ар чыристан хабзэкъым, сэбэп зыхуэхъур мычыристан хабзэншэхэращ», - къыжезыIэ попым емыдаIуэу, и къуэм зыри къыщымыщIу фэрэкIхьэлъхьэ хуищIауэ щытащ абы. ИужькIэ, Инджылызым кIуэжа нэужь, къехъулIар пащтыхь гуащэм хуиIуатэри, абыи фэрэкIхьэлъхьэр и бынхэм ярихьэлIащ. Пащтыхь гуащэмрэ мадам Уортлейрэ я фIыгъэкIэ, а зэманым дунейм къытехьа сабий къалъхугъащIэ мини 10 фэрэкI узым къелауэ щытащ. Абдеж щегъэжьауэ фэрэкIхэлъхьэр Европэм хабзэ щыхъуащ.
