Иныжьыкхъэ

Иныжьыкхъэ жаIэ Мэргъущ-сэнтх хъупIэм ит  Iуащхьэхэм щхьэкIэ, ар хуозэ Зэрэгъыж къуажэ дэжыпIэм. ЦIыхухэм ящIэжыркъым апхуэдэу а щIыпIэм щIеджэр, IуэрыIуатэри щымщ абы теухуауэ, уеблэмэ археологхэри хуиту зэи мыбдеж щылэжьакъым. Арами, нарт эпосым къыхощыж иныжь нэ закъуэхэм, къуэбэбжьабэхэм ятеухуа хъыбар куэд. Ауэ щыхъукIэ, ахэр зэгуэр щыIащ икIи зыщIыпIэ деж щыщIалъхьэжащ. Лъэпкъ IуэрыIуатэм къызэрыхэнэжамкIэ, япэщIыкIэ дунейм къытехьар иныжьхэрщ, итIанэ испыхэр, абыхэм къакIэлъыкIуэу нартхэр, иужь дыдэу цIыху лъэпкъырщ.

Иныжьхэмрэ нартхэмрэ я зэхущытыкIэри «Нарт Бэдынокъуэрэ иныжьымрэ», «Хъымыщ иныжь зэриукIар» пшыналъэхэм наIуэ тщащI.

Мэргъущ-сэнтх щыIэ иныжьыкхъэр инщ. Абы щIыпIэ-щIыпIэкIэ щыхэIэтыкIа Iуащхьэхэм, удзым щIихъумэрэ жыпIэу, уаIуоплъэ. Я лъагагъми укъегъэуIэбжь – метри 6 - 8 мэхъу. Абыхэм я зыр мыдрей псоми нэхъ япэжыжьэу Iухащ. Зэрэгъыждэсхэм зэрыжаIэмкIэ, ар иныжь гуащэм и Iуащхьэщ.

Илъэс мин бжыгъэ хъуауэ кърахьэкI IуэрыIуатэр ди фIэщ тщIы хъуну? Иныжьхэр щыIа, хьэмэрэ мыдрей псоми лъагагъкIэ къахэщхьэхукIыу щытахэм щхьэкIэ иныжь жаIэу арат? Сыт Iуэхум и пэжыпIэр?

Дигу къэдгъэкIыжынщ иныжьыкхъэхэр нэгъуэщI щIыпIэхэми зэрыщыIэр: Сэрмакъ, Алътуд, псалъэм папщIэ. Ауэ Мэргъущ хъупIэм ит иныжьыкхъэхэр адрейхэм къахэзыгъэщхьэхукIыр метр 20 зи кууагъ Iуащхьэхъурей жыхуаIэрщ. Ар ещхьщ амфитеатрым, и щIэм метр 44-рэ и бгъуагъщ. ЖаIэ ар IэрыщIу, ауэ хэт, дапщэщ  къритIыкIами ящIэжыркъым. Совет зэманым кумбым и зы джабэр бульдозеркIэ зэхакъутат, хъупIэм хьэуазэ щрашым. Къыхэнэжар удзым щIихъумащ.

Зэрэгъыждэсхэм хуагъэфащэ а кумбым иныжьхэр щызэпеуэу, щызэбэну щытауэ. Хъунут мыбдеж археологие къэпщытэныгъэхэр щебгъэкIуэкI, ауэ абы мылъкушхуи, зэмани, къаруи ихьынущ. Арами, IуэрыIуатэм дигъэцIыхуж лъэпкъхэмрэ иныжьхэмрэ я фэеплъ къахутатэмэ, дунейпсо тхыдэри эволюцэм и теориери къитхыкIыжын хуей хъунут.

ЩыIэщ мыбы иджыри зы щIыпIэ телъыджэ – Хъымыщ и Iуащхьэ жыхуаIэр. А Iуащхьэм езы Хъымыщ щIэлъми, нарт IуэрыIуатэм Iуэху хуимыIэххэми зыми ищIэркъым. Ауэ а Iуащхьэр зэрыIэрыщIым шэч лъэпкъ къытрахьэркъым. Iуащхьэр зи щхьэр трагъэжа конусым ещхьщ, и щыгум метр 60 и бгъуагъщ, и лъапэм – метри 110-рэ, езым метр 37-рэ и лъагагъщ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, Iуащхьэр IэрыщIми, ар яухуэным къаруушхуэ текIуэдащ, икIи къызэрыгуэкI пасэрей цIыхум хузэфIэмыкIын лэжьыгъэщ. Щыгум уиту уплъэмэ, щIыуэпс телъыджэ уи пащхьэ къоувэ: Шэрэджыпсыр Къэщкъэтаурэ Аушыджэррэ къызэрыдэжыр, губгъуэ зэмыфэгъухэр, къуршыр. БлэкIам щэхушхуэ ехъумэ… Псыгуэнсу и Iэхэлъахэм ит Хэкужь щIыпIэм къыщыщIэдзауэ Зэрэгъыж и Iуащхьэхъурей нэс я зэхуаку дэлъ гектар 400-м ит кхъэм щIэлъхэм я хъыбар «джафэ» мыхъумэ, иныжь зэрыщыIам и зы щыхьэти зыми илъэгъуакъым.

Археологием хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIыфынут мы щIыпIэм. Сыту жыпIэмэ, 20-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм хуэзэу Зэрэгъыж и Iэхэлъахэм щылэжьат археолог цIэрыIуэ Атэбий Бияслъэн. ИужькIэ абы итхыжа «Раскопки у селения Зарагиж Кабардино-Балкарской Республики» лэжьыгъэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, ди лъэхъэнэм и 300 - 1000 гъэхэм яухуауэ фэеплъ куэд къыщагъуэтыжащ, уеблэмэ къуэбэн культурэм и лъэужьи къахутат! Атэбийм къитIэщIат мащэ 450-рэ. Тхыдэ жыжьэм ехьэлIа мащэхэр хъурей-хэшауэ тIат, иужьыIуэкIэ щIалъхьахэр мащэ зэпэпл1имэм илът, дэтхэнэми хьэкъущыкъу, дыщэ-дыжьынхэкIхэр, пхъэм, фэм къыхэщIыкIа фэеплъхэр, ахъшэ жьгъейхэр къыщIахат.

Абы лъандэрэ Мэргъущ-сэнтх деж зы къэпщытэныгъи щрагъэкIуэкIакъым, Иныжьыкхъэ жыхуаIэ щIыпIэ цIэрыIуэри яджакъым.

Фырэ Анфисэ.

Сурэтыр Котляров Виктор трихащ.