ЩIэныгъэм хэлъ щэхухэр

Илъэс куэд лъандэрэ егъэджакIуэу лажьэ сэ фIыуэ къызгуроIуэ иджырей курыт еджапIэхэм я пщэ къыдэхуэ къалэнхэр куэд зэрыхъур икIи абыхэм лъэныкъуэ зэхуэмыдэхэр къызэрызэщIаубыдэр. Дауи, псом нэхърэ нэхъыщхьэр школакӀуэхэм щӀэныгъэ куу етынырщ, ауэ а Іуэхугъуэм зыкӀи пебдзых хъунукъым гъэсэныгъэ лэжьыгъэхэри. Уеблэмэ гъэсэныгъэр и лъабжьэу ухуа дерсырщ ехъулӀэныгъэ къызыпэкӀуэри хъер къозытри, сыту жыпIэмэ зи хьэл-щэнкӀэ дагъуэ зыхуумыщI еджакӀуэ цӀыкӀухэрщ уи псалъэм иӀэ къарури мыхьэнэри нэсу зыхэзыщIэфыр.

Курыт школым щезгъэдж предметыр егъэджэныгъэ программэм къызэщIиубыдэхэм ящыщу нэхъ хьэлэмэт дыдэр арауэ къысщохъу. Химие предметым щIэныгъэ дунейм щиубыд увыпIэр нэрылъагъущ, лейуэ утемыпсэлъыхьми, гурыIуэгъуэщ. КъинэмыщIауэ, химием нэхъ куууэ хуеджэну, а щIэныгъэм хэлъ щэхухэм щыгъуазэ зыхуащIыну хущIэкъу ныбжьыщIэхэм я бжыгъэри хэпщIыкIыу нэхъыбэ хъуащ. Щапхъэу ирикъунщ 2023 гъэм екIуэкIа къэрал къэпщытэныгъэхэм хэтахэм ящыщ куэдым химиер ЕГЭ-уэ ятыну къызэрыхахар. Апхуэдэу узыщыгуфIыкI хъуну Iуэхугъуэщ а предметымкIэ щIэныгъэфI къэзыгъэлъагъуэхэри зэрымымащIэр. Псалъэм папщIэ, мыгъэрей ЕГЭ-хэр зытахэм ящыщу балли 100 къэзыхьахэм уахэплъэмэ, я нэхъыбапIэм химиеращ апхуэдэ щIэныгъэ лъагэ къызэрагъэлъэгъуар.

А щIэныгъэ унэтIыныгъэр зыхэт естественнэ щIэныгъэхэм уахэплъэмэ, химием а гупми увыпIэшхуэ щеубыд. А предметымкIэ еджакIуэм бгъэдэлъ зэхэщIыкIым куэдкIэ елъытащ щIыуэпсым и зэхэлъыкIэр къызэрыгурыIуэр, абы щызекIуэ хабзэхэмрэ игъуэт щытыкIэхэмрэ зэрызэригъэпщэфыр. Дунейм и щыIэныгъэм щIэныгъэ лъабжьэ зэриIэмрэ цIыхухэм щIыуэпсыр хъумэным ехьэлIауэ яхэлъыпхъэ щэнхабзэмри епхащ ар. Химием и къалэнщ цIыхухэм, школым и гугъу пщIымэ, ныбжьыщIэхэм дунейр, гъащIэр, псэуныгъэр зэрызэхэлъым ехьэлIа щIэныгъэ яригъэгъуэтыну. Апхуэдэ щIэныгъэхэр махуэ къэс гъащIэм Iэмалыншэу къыщыдогъэсэбэп, дыхуей-дыхуэмейми. Абы къыхэкIыу школакIуэхэр а щIэныгъэм дегъэхьэхыныр, абы и зэхэлъыкIэм нэхъ куууэ щыгъуазэ хуэщIыныр хуэдэщ цIыхур гъащIэм хуэбгъэхьэзырыным, гъэсэныгъэрэ зэфIэкI гуэрхэмрэ ябгъэдэлъхьэным.

Дауи, химиер адрей предметхэм ещхькъым: школым щаджхэм ящыщу дэтхэнэми езым и щхьэхуэныгъэ зэриIэжым хуэдэу, абыи хэлъщ гулъытэшхуэ зыхуэщIыпхъэ Iуэхугъуэхэр. Псом япэрауэ, ахэр пыщIащ гъащIэр шынагъуэншэ щIыным, сыту жыпIэмэ химиемкIэ ирагъэкIуэкI къэхутэныгъэхэр щытынкIэ хъунущ къызэрымыкIуэу, абы ухуэмыхьэзырмэ е Iуэхум тещIыхьа щIэныгъэ убгъэдэмылъмэ. Химие щIэныгъэм епхащ дунейм, гъащIэм щекIуэкI Iуэгъуэхэм я нэхъыбапIэр.

НыбжьыщIэхэр химием дегъэхьэхыным, ар нэхъри яфIэхьэлэмэт щIыным хуэгъэпсауэ егъэджакIуэхэм лэжьыгъэм Iэмал куэд къыщыдогъэсэбэп. Псом япэрауэ, сабийр набдзэгубдзаплъэу щытыным къыхудоджэ, къэхъукъащIэм тэмакъкIыхьу, шыIэныгъэ хэлъу кIэлъыплъыфу, гу зылъатамрэ я нэгу щIэкIамрэ зэпкърыхауэ къаIуэтэжыфу идогъасэ. ЩIыуэпсым и хабзэхэр куущ, хьэлэмэтщ, гъэщIэгъуэнщ. Химиер фIыуэ зылъагъу, абы дихьэх ныбжьыщIэм нэхъ тыншу къыгуроIуэ абы и зэхэлъыкIэр, къэхъукъащIэхэм яку дэлъ зэпыщIэныгъэхэр зэхецIыхукI. Я ныбжь елъытакIэ ныбжьыщIэхэм егъэщIэн хуейщ химием къызэщIиубыдэ Iуэхугъуэхэр, япэщIыкIэ теориекIэ, къыкIэлъыкIуэу практикэкIэ. НыбжьыщIэм и гупсысэм хьэкъыу пхыкIын хуейщ химие къэхутэныгъэхэм къашэфыну сэбэпынагъри зэраныгъэри.

Ар курыт школхэм зэрыщадж программэхэри тхылъхэри зэхэгъэуващ ныбжьыщIэхэм ябгъэдэлъ зэхэщIыкIымрэ зэфIэкIхэмрэ япкъ иткIэ. Теорием и лъабжьэщ атомымрэ молекулэмрэ зи лъабжьэ щIэныгъэр, химие зэпыщIэныгъэхэр, еджагъэшхуэхэм, щIэныгъэлI цIэрыIуэхэм яубзыхуа хабзэхэр я тегъэщIапIэу. ХимиемкIэ курсыр курыт школым зэрыщрагъэдж тхылъхэм яхэлъ фIагъ нэхъыщхьэхэм халъытэ ахэр зы хабзэм тету, ныбжьыщIэхэм я ныбжьым елъытауэ тэмэму зэкIэлъыхьауэ, нэхъ къызэрыгуэкI, къызэрыкIуэ Iуэхугъуэхэу зэхэлъыр иужь иту зэрыщытыр. Апхуэдэ мардэхэм тету химиер зыджхэр тэрэзу хуэхьэзыр мэхъу а предметымкIэ ят хабзэ къэрал экзаменхэм. Набдзэгубдзаплъэу химиер зыджахэращ, дауи, а къэпщытэныгъэхэм ехъулIэныгъэкIэ пэлъэщхэр. Апхуэдэ ныбжьыщIэхэращ химиемкIэ зрагъуэта щIэныгъэхэр гъащIэм къыщызыгъэсэбэпыфхэри.

Апхуэдэ мурадхэм хуэунэтIауэ ди еджапӀэм щолажьэ гупжьей зэхуэмыдэхэр. Абыхэм ящыщщ сэ сызиунафэщI еджакӀуэ зэгухьэныгъэхэу «Химиемрэ щӀыуэпсымрэ», «Химием и зэфӀэкI телъыджэхэр», «Химик ныбжьыщӀэ» жыхуэтӀэхэр. Я ныбжьрэ зыхэщIыкIрэ елъытауэ зэщхьэщыхауэ еджакIуэ куэд къокӀуалІэ а гупжьейхэм. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри программэм къытхуигъэув мардэхэм изагъэ план щхьэхуэхэм тету къызэгъэпэщащ. Химиер джын щӀэзыдзагъащӀэхэм яхухэхауэ мэлажьэ «Химием и зэфIэкI телъыджэхэр» гупжьейр. Абы нэхъыбэу къекIуалIэр 8 - 9-нэ классхэм щеджэхэрщ. А зэгухьэныгъэ цӀыкӀум и къалэн нэхъыщхьэр дуней къэхъукъащӀэхэмрэ химие щӀэныгъэмрэ яку дэль зэпыщӀэныгъэхэр наӀуэ къэщӀынырщ. ЕджакIуэ цIыкIухэм нэхъ куууэ ядж псым, хьэуам, щIым я зэхэлъыкӀэхэр, абыхэм ехьэлIа къэхутэныгъэхэр ирагъэкӀуэкI. Гупжьейм и гъэсэнхэм зэфӀах лэжьыгъэхэр къыщагъэлъэгъуэж я тхыгъэхэм, доклад кӀэщІхэм. Апхуэдэхэщ «Псымрэ гъащIэмрэ», «Мывэ лъапӀэхэм я зэхэлъыкIэр» лэжьыгъэхэр, нэгъуэщIхэри.

Дыкъэзыухъуреихь щӀыуэпсыр хъумэныр иджырей лІэщӀыгъуэм мыхьэнэшхуэ щызыгъуэта Iуэхугъуэхэм ящыщщ. Абы къыхэкӀыу, школакӀуэхэм псэкIэ зыхегъэщIэн хуейщ щӀыуэпсым и къабзагъэм ди гъащӀэм и зэӀузэпэщыныгъэр зэрепхар.

ГУЭБЭШЫ Мурзият.