ЦIыхубзищым я зэфIэкI

Крупская Надеждэ, Арманд Инессэ, Марко Вовчок… Сытыт мы бзылъхугъэхэр цIэрыIуэ зыщIар?!  Куууэ дыхэмыIэбэу, зыщыдогъэгъуазэ.

СощIэж, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и япэ курсым дыщыщIэсым, «Крупскэм хэт накIуэр?» - жытIэу, Лъэпкъ библиотекэм дызэрыхьу зэрыщытар. Совет егъэджэныгъэмрэ коммунист щIалэгъуалэр гъэсэнымрэ я къызэгъэпэщакIуэ нэхъыщхьэу, къэрал, парт, жылагъуэ лэжьакIуэу, Ленин Владимир и щхьэгъусэу щыта Крупская Надеждэ и цIэр республикэм и Лъэпкъ библиотекэм фIащауэ щытащ IуэхущIапIэр къызэрызэIуахрэ илъэс I5 щрикъум ирихьэлIэу (1936 гъэм). А цIэр абы 2007 гъэ пщIондэ зэрихьащ, Мэлбахъуэ Тимборэ и цIэкIэ зэрахъуэкIыху. Апхуэдэуи Налшык иIэщ цIыхубзым и цIэр зезыхьэ уэрами.

Крупскэм и гъащIэр къыгуэхыпIэ имыIэу егъэджэныгъэм епхауэ щытащ. ЯгъэтIысу Хэкум ирамыгъэкI щIыкIэ, ар хунэсат Петербург воскреснэ школым егъэджакIуэу щылэжьэну. 1917 гъэм и мэлыжьыхьырщ абы Урысейм къыщигъэзэжар, и щхьэгъусэ Ленин Владимир и гъусэу. Хамэ къэрал щыIэху, Надеждэ парт Iуэхухэм къищынэмыщIа, здэщыIэм сабийхэр зэрыщагъасэмрэ зэрыщрагъаджэ Iэмалхэмрэ щыкIэлъыплъащ. Апхуэдэу абы илъэгъуахэмрэ совет къэралыр зыхущыщIэмрэ зэригъэуIужри, и Iуэху бгъэдыхьэкIэр иубзыхуащ. Ар и телъхьэт лъэпкъхэр зэхуэгъэдэнымрэ еджапIэхэм а лэжьыгъэр къыщыгъэсэбэпауэ абы щIэблэр къыщIэгъэтэджэнымрэ. ЦIыхубзым иригъэкIуэкIа лэжьыгъэм и фIыгъэкIэ пионер зэгухьэныгъэр къэунэхуащ. НэгъуэщI IуэхугъуэщIэхэм ящыщт сабий гъэсапIэхэр къызэIухынри, иджыри зыкъэзымыIэтыжа къэралым ахэр къыщызэрагъэпэщу хуежьащ.

         1923 гъэм Урысейм цIыху мелуани 133-м щыщу мелуани 111-р щыщIэныгъэншэт. Къуажэхэм сабий гъэсапIи школи дэттэкъым, мэкъумэшыщIэхэм я быныр ирагъэджэну Iэмал яIэтэкъым. Крупскэр хущIэкъурт сабийхэм зэрызаужьыну псомкIи еджапIэхэр къызэгъэпэща зэрыхъуным. Зауэ нэужь зэманыр зэрыхьэлъэми къэралыр зэрызэтекъутами емылъытауэ, абы къалэн ящищIхэр зэрагъэзащIэм ткIийуэ кIэлъыплъырт. Надеждэ къыхилъхьа Iуэхухэм ящыщщ хъыджэбз цIыкIухэмрэ щIалэ цIыкIухэмрэ зэгъусэу ирагъэджэныр, егъэджэныгъэр псоми я дежкIэ пщIэншэу щытыныр. 1920-1930 гъэхэм чристэн диным и лэжьакIуэхэм, бейхэм, уэркъхэм я сабийхэр школхэм къамыщтэу щыщIадзами, Крупская Надеждэ абыхэм къащхьэщыжащ. ШколакIуэхэр пщIэншэу гъэшхэнри, тхылъхэр ятегуэшэнри, фащэ зэщхь ящыгъынри къыхэзылъхьар арат.

Лениным и гупсысэм апхуэдизу димыхьэхамэ…

Арманд цIэр зэрахьэ Москваи Налшыки я уэрамхэм. Пушкинэ къалэм (Москва щIыналъэм хохьэ) зи гугъу тщIыну цIыхубз цIэрыIуэ Арманд  Инессэ и цIэр зезыхьэ хьэблэ псо щыIэщ. Ельдигинскэ школым абы и музей хэтщ, революцэм щIэбэна бзылъхугъэм Ленин Владимир къыхуитхауэ щыта тхыгъэхэр щахъумэу. КъищынэмыщIауэ, тенджыз ФIыцIэм 1968 - 1998 гъэхэм тетащ «Инесса Арманд» цIэр зезыхьа кхъухьыр.

Париж къыщалъхуа бзылъхугъэр (франджы оперэ уэрэджыIакIуэмрэ актрисэмрэ я унагъуэм) ди къэралым цIэрыIуэ щыхъуну къыхуиуха къыщIэкIынт, ари большевикхэм я тетыгъуэр щызэфIэувэ илъэсхэм ирихьэлIэу. Пасэу ар зеиншэ хъури, Урысей къэралыгъуэм щыIэ и анэ шыпхъум (ар Пушкинэ къалэм хуэщIауэ дэс, щэкI фабрикэхэр зыгъэлажьэ Арманд лъэпкъым я егъэджакIуэт) ипIыну ар къищтат. 1917 гъэм екIуэкIа революцэр щиухам щегъэжьауэ псэуху Инессэ цIыхубзхэм я хуитыныгъэхэм я къыщхьэщыжакIуэу щытащ, жылагъуэ шхапIэхэр къэунэхуным хэлIыфIыхьахэм ящыщщ, апхуэдэуи хъыбар куэд иIэщ ар Лениным пыщIауэ зэрыщытам теухуауэ.

Бзылъхугъэр Лениным и гупсысэкIэм дихьэхат иджыри Швейцарием щыIэу, 1903 гъэм, «Урысейм капитализмэм зыщегъэужьын» и тхылъым къыщеджам. Арманд Урысейм къигъэзэжа нэужь, Большевикхэм я партым и Москва округ комитетым хэтащ. Революцэм текIуэныгъэ къыщахьа нэужь, абы и пщэ къралъхьащ Москва губернием и совнархозым и Iэтащхьэм и къулыкъур. 1918 гъэм Лениным абы мыхьэнэшхуэ зиIэ къалэн щищIащ  -Урыс экспедицэ корпусым и зауэлIхэр Франджым къришыжыну. «Жор Плъыжьым» хэт хуэдэу зэратхами емылъытауэ, Арманд Инессэ яубыдащ. Франджы унафэщIхэм ар къаутIыпщыжыну къыщIэкIынтэкъым, Москва къулыкъу щызыщIэ франджы лIыкIуэхэр зэтриукIэну Лениным ахэр имыгъэшынауэ щытамэ. 1919 - 1920 гъэхэм Арманд РКП(б) и ЦК-м и цIыхубз къудамэм и унафэщI ящIащ, Япэ дунейпсо коммунист бзылъхугъэ конференцыр арат къызэзыгъэпэщауэ щытари. Языныкъуэ къухьэпIэ тхыдэджэхэм къызэралъытэмкIэ, большевикхэм я политикэм мы цIыхубзым хтлъхьэфар нэгъэсауэ ятхыжакъым.

Арманд Инессэ и къару илъыгъуэт, илъэс 46-м иту арат Налшык 1920 гъэм фокIадэм и 24-м дунейм щыщехыжам. Кавказым и узыншагъэр щригъэфIэкIуэжыну къэзыгъэкIуари Ленинрат. Парт Iуэхухэм къищынэмыщIа, ахэр фIыуэ зэрылъагъуу щытауэ ятхыж. Къэралым и вождымрэ Арманд Инессэрэ дунейм ехыжа нэужь (илъэсищ я зэхуакуу), Крупская Надеждэ цIыхубзым и щIэблэм и нэIэ ятригъэтащ.

Соколов Борис «Арманд и Крупская: женщины вождя» и тхылъым мыпхуэдэу щитхыгъащ: «Инессэ пианинэ еуэныр фIыуэ къехъулIэрт, литературэми и бзэр хуэщIат. А зэфIэкIхэм абы зригъэужьамэ, ар тхакIуэшхуэ е пианисткэ цIэрыIуэ хъуфынут. Къэбгъэлъагъуэмэ, абы и архивхэм щыхъумащ къригъэжьауэ щыта «Деникинцы» пьесэр.  Хэт ищIэрэ, Ленинымрэ абы и гупсысэмрэ апхуэдизу димыхьэхауэ щытамэ, Арманд Инессэ зэрытцIыхунур XX  лIэщIыгъуэм и урыс (е франджы) щэнхабзэм и лэжьакIуэ пашэу къыщIэкIынт…»

Валинская Марие

«Сытуи сымыщIэрэ мыбыхэм я бзэр... Сыт хуэдэу цIыху гуапэ мы адыгэхэр», - жиIауэ щытащ Марко Вовчок зэгуэр, тэрмэшыр и дэIэпыкъуэгъуу адыгэ цIыхубзитIым епсэлъа и ужькIэ. Апхуэдэ псалъэ дахэ къытхужызыIа цIыхубзым и унэцIэр нобэми зэрехьэ Налшык и зы уэрамым.

         Украинэ, урыс тхакIуэ бзылъхугъэр Налшык 1906 - 1907 гъэхэм щыпсэуащ. Нэхъыбэм ар зэрацIыхуар Марко Вовчок цIэр арами, абы пэж дыдэу зэреджэр Валинская Мариет. Елецкэ уездым хыхьэ Орлов губернием и Екатериновкэ жылэм къыщыхъуа Марко Вовчок 1859 гъэм Петербург къэIэпхъуауэ щытащ. Абдеж абы нэхъ гъунэгъуу къыщицIыхуащ усакIуэ цIэрыIуэ Шевченкэ Тарас. ТхакIуэ цIыхубзым и хъэтI къызэрымыкIуэм Шевченкэр фIыуэ щыгъуазэт, уеблэмэ Марко Вовчок и «Народные рассказы» тхылъыр нэхъ лъапIэу щыIэм яхибжэрт. ТхакIуэ нэхъыжь Шевченкэ Тарас и чэнджэщэгъуфIу Марко Вовчок Петербург дэсащ илъэсипщI хуэдизкIэ. А зэманхэм ар «Отечественные записки» журналым щадэлэжьащ Некрасов Николайрэ Салтыков-Щедрин Михаилрэ. Куэдым ящIэу къыщIэкIынкъым Вовчокыр зэдзэкIакIуэ Iэзэуи зэрыщытар.

         Марко Вовчок теухуауэ нэгъуэщI хъыбархэми щыгъуазэ ущохъу ар ди щIыпIэм щыщыIа лъэхъэнэм зыщIэса унэм. Пэш цIыкIуищ хъу унэ кIыхьыр Налшык и щIыпIэ нэхъ дахэ, ХьэтIохъущыкъуэм и жыг хадэм, хуозэ, ар 2010 гъэм зэрагъэпэщыжауэ Марко-Вовчок и цIэр зезыхьэ унэ-музейщ. Щыкуэдщ абы тхылъхэри цIыхубзым зэрихьэу щыта хьэпшыпхэри. Ар щыпсэуа зэманым ухашэж япэрей шэнт лъагэхэмрэ Iэнэмрэ, пианинэм, блыным фIэдза сурэт инышхуэхэм (зым Марко Вовчок итщ, адрейм - Шевченкэ Тарас).

БАГЪЭТЫР Луизэ.