Дунейр зылъэгъуауэ, зи псэр къуажэм къыдэна

Аруан къуажэр егъэбжьыфIэ ЕгъэджакIуэм и фэеплъым. Ар зыгъэува Къумахуэ Анатолэ апхуэдэ жэрдэм щIищIар езым и псалъэкIэ къеIуэтэж:

- Къуажэ егъэджакIуэм и фэеплъ Аруан дэзгъэуварэт жысIэу мурад щысщIар Бейрутщ, Ливаным сыщыIэу. Министрхэм я гъусэу къэралыр къыщызэхэскIухьым, гу лъыстащ абыхэм я деж къэрал программэу щылажьэмрэ егъэджакIуэм гулъытэу хуащIымрэ. Сэ лэжьэн зэрыщIэздзэрэ къэрал IэнатIэт сызыIутари, хэхъуэшхуи сиIэтэкъым. Арати, сыкъэкIуэжа нэужь, фэеплъым и теплъэр езгъэщIыну скульптор зыбжанэм захуэзгъэзащ, Мэзкууи, Санкт-Петербурги, Налшыки щыщу. Ауэ зыми арэзы сыкъищIакъым. Сэ езым сщIыжащ фэеплъым и проект. Зыми епхауэ сыщымытын щхьэкIэ, миллиметр къэс къэспщщ, текIуэдэнур къэзбжри, езым зыгуэру зэзгъэпэщыжащ. Фэеплъыр теплъэкIэ «Букварым» и напэкIуэцI зэIухащ, «Къуажэ егъэджакIуэм папщIэ, фIыщIэ дэщIыгъуу» псалъэхэр урысыбзэкIэ тетхауэ. Абы и пащхьэм глобус къитщ, дуней псом и дамыгъэу. НапэкIуэцI зэIухам сэ езым къэзгупсыса жыIэгъуэ тетщ: «ЕгъэджакIуэм щIэныгъэ къыует, щIэныгъэм дуней псор къыпхузэIуех. ЕгъэджакIуэм и гугъуехьыр хэмыту, президенти дипломати ухъуфынукъым». Адрей лъэныкъуэм бжыгъэ нагъыщэхэр, математикэ, химие формулэхэр тетхащ, псалъэм папщIэ, псы имыIэу зыри псэуфынутэкъыми, псым и формулэр трезгъэтхащ».

Къумахуэ Анатолэ а лъэхъэнэм Налшык районым хыхьэу щыта Аруан къуажэм 1941 гъэм дунейм къыщытехьащ. 1959 гъэм къуажэ школыр къиуха нэужь, ар 1965 гъэм щIэтIысхьащ Бауманым и цIэр зэрихьэу, Мэзкуу дэт техникэмкIэ училищэ нэхъыщхьэм. Зы еджапIэм къыщIэкIым, адрейм щIэтIысхьэу, Анатолэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ щрат еджапIэ зыбжанэ къиухащ, абыхэм ящыщу щыр – диплом плъыжькIэ: СССР-м хамэ къэралхэмкIэ и министерствэм къэрал лIыкIуэхэр щигъэхьэзыр академиер, Ломоносовым и цIэр зезыхьэ Мэзкуу дэт университетыр, щIэныгъэ щыхагъахъуэ курсхэр, къинэмыщIхэр. Инджылызыбзэмрэ хьэрыпыбзэмрэ ирипсалъэрт, тыркубзэмрэ франджыбзэмрэ зыхигъэгъуэзауэ, къигъэсэбэпырт.

Къумахуэм лэжьэн зэрыщIидзар IэпщIэлъапщIэм (слесарым) и дэIэпыкъуэгъуущ. ИужькIэ Конструкторхэм я IуэхущIапIэм инженер-конструктору щылэжьащ, СССР-м и дзэм къулыкъу щищIэху, илъэситIкIэ инженер-лейтенанту дзэм хэтащ.

СССР-м хамэ къэрал IуэхухэмкIэ и министерствэм и Аппарат нэхъыщхьэм IэнатIэ зыбжанэм щыпэрытащ Анатолэ, къинэмыщIауэ, Сирием, Иорданием, Йемен, Судан, Тунис, Ливан, Куржы къэралхэм я посольствэхэм щылэжьащ. Тунисымрэ Ливанымрэ Урысейм и Iуэху щызэфIэзых къулыкъущIэу щыIащ.

 Дунейм тет щIыналъэ куэд зылъэгъуа Къумахуэр тIысыжа нэужь, и нэгу щIэкIамрэ игъэунэхуахэмрэ къэралым хуигъэщхьэпэным иужь итащ. Арат къызэзыгъэпэщар «Къалэхэм я гъащIэ» дунейпсо фестивалым и комитетыр. Дзэм къыхэкIыжа офицерхэм я лъэпкъ зэгухьэныгъэ «Мегапир» жыхуиIэми хэтащ. Гу лъытапхъэщ Къумахуэ Анатолэ дунейпсо зэгухьэныгъэ гъэщIэгъуэн дыдэ къызэзыгъэпэщаитIым язу зэрыщытами: «Резервым щаIыгъ генералхэм, адмиралхэм, офицерхэм я конфедерацэ». Абы къекIуалIэрт къэрал 27-м къикI дзэм и лэжьакIуэхэр. Зи гугъу тщIы зэгухьэныгъэм и генеральнэ секретарь хъуауэ щытащ Къумахуэр. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, абы и мурад нэхъыщхьэр мамырыгъэрт. «Мамырыгъэм хущIэкъуу иригъэкIуэкIа лэжьыгъэмрэ ветеранхэм зэрызащIигъакъуэмрэ» щхьэкIэ Анатолэ «Уэркъыгъэ зэрыхэлъым папщIэ» орден къыхуагъэфэщауэ щытащ. Абы къыкIэлъыкIуащ ООН-м «Мамырыгъэм и сэлэтхэр» зыфIища зэгухьэныгъэм и медалыр: «Мамырыгъэм зэрыхуэлэжьам папщIэ».

Лъэныкъуэ куэдкIэ зызыузэщIа цIыхум хузэфIэмыкIыр зыщ - зигъэпсэхуныр. Къумахуэ Анатолэ тIэунейрэ Iуащхьэмахуэ дэкIащ. 1967 гъэм ар дэкIуеящ абы и КъуэкIыпIэ лъэныкъуэу метр 5621-рэ зи лъагагъым. Абы щыгъуэ екIуэкIа «Союзпсо альпиниадэр» Жэпуэгъуэ революцэр илъэс 50 зэрырикъуам хуэгъэфэщат. 2017 гъэм Къумахуэр дэкIащ Iуащхьэмахуэ и КъухьэпIэ лъэныкъуэу метр 5642-рэ хъум. Дунейпсо мыхьэнэ зиIа «Iуащхьэмахуэ 1967 - 2017» бгыдэкIыр фIэзыщари къызэзыгъэпэщари езы Къумахуэрт.

ЦIыхум и дуней тетыкIэмрэ и гупсысэкIэмрэ лъабжьэ хуэхъур и псэлъэкIэм къыхощ. Къумахуэ Анатолэ дежкIэ и Хэкушхуэу Урысейри и Хэку цIыкIуу Къэбэрдей-Балъкъэрри зи уасэр кIэрымыху лъапIэныгъэу и гум илът. А псори къыщежьэр анэм ухуиIэ лъагъуныгъэрщ. «ГъащIэ къызэзыта си адэ-анэм фIыщIэ яхуэсщIкIэрэ, щхьэхуэу си анэм сытепсэлъыхьын хуейуэ къызолъытэ, - етх Анатолэ. - Абы и гъащIэ тхылъыр напэ зырызу къыщызэтебдзкIэ, уи нэгум къыпхущIэгъэхьэркъым, и жей къэту, и ныбэ игъэныкъуэу, и сабийхэм псэкIи пкъыкIи зезытыпа а цIыхубзым апхуэдиз къару къыздрихар! Дэнэ абы къыздрихар ди гъащIэ псом тхурикъуну тэмакъкIыхьагъ, щабагъ, IэфIагъ? Ди анэм и щIыхуэу ттелъыр зэи тхуэпшыныжыну къыщIэкIынкъым».

Езы Анатолэ и сабиигъуэр цIыхухэм зыхуей щамыгъуэт, уеблэмэ я ныбэ изу щымышхэ зауэ нэужь лъэхъэнэм хиубыдащ. «Псори гугъу дехьырт, - игу къигъэкIыжырт Къумахуэм. – Пасэу лэжьэн щIыщIэздзари аращ. ЗэрытхузэфIэкIкIэ ди анэ-адэм дадэIэпыкъуну дыхэтт: ди хадэхэм дыщылажьэрт, IэжьэкIэ е гу цIыкIукIэ мэзым пхъэ къитшырт, псы къатшэрт, бдзэжьей дещэрт, колхоз губгъуэм нартыху, хадэхэкI, пхъэщхьэмыщхьэ, хугу, хьэ щыIутхыжырт. Нобэми си Iум итщ ди анэшхуэм тхуигъавэу щыта хьэ хьэнтхъупсыр. Ахэри гъуэтыгъуафIэтэкъым. ХъумакIуэхэм къыщыттрахыж къэхъурт гъуэмылэ «къэтфыщIахэр». Зыкъедмыгъэубыдын папщIэ, Iэджэрэ губгъуэм щиткъухьыжауэ щытащ ди «къуентхъыр». ИтIани, унэм IэнэщIу дыкъэкIуэжыныр зыхуэдгъэфащэртэкъым, дысабийрэ пэт. ИужькIэ къызгурыIуащ а хъумакIуэхэри зэрамыгъэтыншар, уеблэмэ дэ хуит дащIмэ, езыхэр ягъэтIысынкIи хъуну зэрыщытар. Щэхуу къыджаIэрт, дэнэ деж сыт щыкIэрыщэщауэ къэтщып хъунуми».

ЦIыхум и хьэлыр зэрызэфIэувэ щIыкIэм теухуауэ Анатолэ жиIэм арэзы удэмыхъуну гугъущ: узыхэт цIыхухэми, ущыпсэу, укъыщалъхуа щIыпIэми елъытащ хьэл пхуэхъунур зыхуэдэр. «Си фIэщ хъуркъым, - жеIэ Къумахуэм, - Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщалъхуауэ, ар псэкIэ зэзынэкIыфын цIыху щыIэу. Къэбэрдей-Балъкъэрыр си Хэку цIыкIущ, Аруан къуажэм нэхърэ нэхъ згъэлъапIэ щIы кIапэ мы дуней хъурейм теткъым. А зэпыщIэныгъэр илъэс дапщэ дэкIауэ щытми, къэлэлэнукъым си гуми нэхъ быдэж щыхъуну фIэкIа, къыщытIэсхъэнукъым».