Балеринэ цIэрыIуэ, тхакIуэ, скульптор, актрисэ, адыгэ лъэпкъым къыхэкIа бзылъхугъэ дахэ Щамырзэ Моникэ (Черинэ Людмилэ) къыщалъхуа махуэм и гъащIэм траухуа фильмхэмрэ спектакльхэмрэ. Ахэр «Щамырзэхэ я вагъуэ» («Из рода Чемерзиных»), «Къыу закъуэ» («Одинокий лебедь»), «Адыгэ бзылъхугъэ» («Черкешенка») фильмхэмрэ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым Фырэ Руслъан щигъэува «Черкесская Жизель» спектаклымрэщ.
Урысейпсо къэрал телерадиокомпанием и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и унафэщI Къэзанш Людмилэ я пашэу Щамырзэ Моникэ теухуауэ продюсер Иуан Аллэ, режиссер Щокъарэ Мадинэ, оператор Тэхъу МуIэед сымэ Франджым кIуэуэ Париж щытраха «Щамырзэхэ я вагъуэ» фильмыр ВГТРК-м и республикэ къудамэм япэу адыгэбзэкIэ къитауэ щытащ.
- Людмилэ псым щес къазу уIуплъэрт, ар псэкIэ къафэрт, нурыр къыщхьэщихырт. И щэнкIи и теплъэкIи дахэт, зэпIэзэрытт, жиIэми ищIэми Iэдэбагъ хэлът. Абы псэкIэ псори зыхищIэрт, гу пцIанэт, егъэлеяуэ дахэу утыку итт, пэжагъ хэлът, гъуазджэм ехьэлIауэ сыт и Iэдакъэ къыщIэкIами абы и теплъэ дахэм и дамыгъэ телът, - щыжеIэ фильмым Париж и «Сан-Рок» члисэм и дин лэжьакIуэ Тьери де Лэпин.
Франджы сурэттех Робер Эрик фильмым къыщыхегъэщ теплъэ зэкIуж зиIэ, пщIэшхуэ зыхуащI, зи щхьэми нэгъуэщIхэми пщIэ хуэзыщIу псэуа Людмилэ и дахагъэм Iэнкун уищIу зэрыщытар, а къэфакIуэ гъуэзэджэм триха сурэтхэм нобэ уасэ зэрамыIэр.
Адыгэ Республикэм щыщ режиссер, продюсер цIэрыIуэ, УФ-м и Кинематографистхэм я зэгухьэныгъэм хэт Нэгъаплъэ Аскэрбий триха «Адыгэ бзылъхугъэ» («Черкешенка») фильмым лъабжьэ хуэхъуари Щамырзэ Моникэ и гъащIэрщ. Дэфтэрхэр зи лъабжьэ а фильмыр щытрахащ Адыгэ, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм, Франджым и Париж, Страсбург къалэхэм. Фильмыр узыгъэгупсысэ, гур къызэщIэзыIэтэ, адыгэ цIыхубзым и пщIэр зыIэт лэжьыгъэфI хъуащ. «Дуней псом тет лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэ» программэм хыхьэу, Къэбэрдей-Балъкъэрым щэнхабзэмкIэ и махуэхэр Париж щыщекIуэкIам щагъэлъэгъуащ «Черкешенка» фильмыр, франджыбзэкIэ зэрадзэкIауэ.
- «Черкесская Жизель» спектаклыр Фырэ Руслъан игъэувыну и ужь ихьэри, делэжьын щIэддзат, ауэ ди жагъуэ зэрыхъунщи, иухыну хунэмысу дунейм ехыжащ. Балеринэ цIэрыIуэ, тхакIуэ, скульптор, актрисэ, адыгэ лъэпкъым къыхэкIа бзылъхугъэ дахэ Щамырзэ Моникэ (Черинэ Людмилэ) и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ зыхуэдар сценэм къыщигъэлъэгъуэжыныр Фырэ Руслъан и хъуэпсапIэ къудейуэ къэнэжынкIэ сышынат, арщхьэкIэ хъыбарыфI къытIэрыхьащ Санкт-Петербург щылажьэ ди хэкуэгъу Къалэ Мурат а спектаклыр игъэувыну къызэрыкIуэжым теухуауэ. КъызэрыщIэкIымкIэ, Руслъан ролхэр къыттригуэшэну хунэсат икIи а лэжьыгъэм и роль нэхъыщхьэр – Щамырзэ Моникэ ейр къызэрысхуигъэфэщар къызжаIащ. Апхуэдизу дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа ди лъэпкъэгъу бзылъхугъэм и ролыр къэбгъэщIыныр жэуаплыныгъэ ин зыпылъ Iуэхут икIи сынасыпыфIэу зыслъытэжынт Руслъан а ролым ехьэлIа и гугъапIэхэр къызэхъулIауэ, къызигъэза дзыхьыр схуэгъэпэжауэ къилъытамэ, - жеIэ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и артисткэ, Кавказ Ищхъэрэм и лъэпкъ драмэ театрхэм я «Ипщэ утыку-I00» VI дунейпсо фестивалым «ЦIыхубз роль нэхъыфI» щIыхьыцIэр зыхуагъэфэща Гуэщокъуэ Регинэ.
Джылахъстэней щIыналъэм щыщ лIакъуэлIэш Щэмырзэ Авенир ипхъу закъуэ Людмилэ Франджым къыщалъхуащ, къыщыхъуащ, ауэ, къызыхэкIа адыгэ лъэпкъым ижь-ижьыж лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэхэр зыщIишами ярейуэ, и лъэпкъэгъухэм я хьэл-щэнхэм ящыщ куэд, псом хуэмыдэу пагагъэр, уардагъэр хэлъащ. Людмилэ и адэ Авенири лIы хуэмыхутэкъым. Зыхэтхэм фIыкIэ къахэщырт. Ар урыс пащтыхьым и дзэм полковник къулыкъум нэсыху хэтащ, инженер IэщIагъэ иIащ. I906 гъэм абы япэу къигупсысауэ щытащ шэ зыпхымыкI фащэ – бронежилет – жыхуаIэр, хъыбарегъащIэу дзэм къыщагъэсэбэп хьэрэкIытIэри аращ къэзыгупсысар. I9I7 гъэм къэхъуа революцэм иужькIэ Авенир Франджым Iэпхъуащ, абы щхьэгъусэ щыхуэхъуащ Фенет Стефан. Куэд дэмыкIыу абыхэм я унагъуэм хъыджэбз цIыкIу къихъуащ. Абы Моникэ фIащащ. Людмилэ цIэр абы нэхъ иужьыIуэкIэщ къыщищтар. Стефан гъуазджэм и лэжьакIуэт, и IэщIагъэм фIыуэ хищIыкIыу. И щхьэгъусэ Авенир здигъэIэпыкъури, франджы литературэм и фIыпIэр щызэхуэхьэса тхылъ къыдигъэкIауэ щытащ. Апхуэдэ унагъуэм ис сабийри гъуазджэм зыщIимышэнкIэ, абы димыхьэхынкIэ Iэмал иIэтэкъым. Моникэ и адэм псэкIэ пэгъунэгъут, гъуазджэм лъагъуэ щыхухэзышари и адэрауэ къилъытэрт. Моникэ и ныбжьыр илъэситху фIэкIа мыхъуу балет утыкум ихьауэ зэрыщытар зыми щIимыгъэщIэгъуари арагъэнщ. Моникэ илъэс I5 щыхъум игъэзэщIауэ щытащ Чайковский Петр и «Лебединое озеро» балет цIэрыIуэм хэт «УIэгъэ хъуа къыу»-м партиер. Ар апхуэдизкIэ дахэу, гумрэ псэмрэ дыхьэу къэфати Iэгуауэшхуэ хуаIэтат. Апхуэдэ ныбжьым иту ар зэзыгъэхъулIэфа а зэманым зыри щыIакъым. Хъыджэбз цIыкIум и гъэсакIуэ Преображенская Ольгэ Моникэ и зэфIэкIхэм пасэу гу лъитэри, абы нэхъри зэрызригъэужьыным телэжьащ.
Зигури зи псэри къафэм итхьэкъуа пщащэм гу къылъитащ блэкIа лIэщIыгъуэм и балетым и вагъуэ нэхъ лъэщ дыдэхэм ящыщ Лифар Серж. Ар Плейель и цIэр зезыхьэ театрым и балетмейстр цIэрыIуэт. Серж къолъэIу и гъусэу Моникэ «Ромеорэ Джульеттэрэ» балетым къыщыфэну. Моникэ «и Джульеттэр» иджыри къэс ялъэгъуам ефIэкIат. Москва Театр Ин жыпIэми, дунейм нэхъ театр цIэрыIуэу тет псоми Людмилэ и зэфIэкI щигъэлъэгъуащ.
Къапщтэмэ, Москва ар щыщыIар I958 гъэрщ. Моникэ апхуэдизкIэ цIэрыIуэ хъуати, ар зэрагъэныбжьэгъуным хущIэкъурт политикхэр, мылъкушхуэ зыбгъэдэлъ хьэрычэтыщIэхэр.
«XX лIэщIыгъуэм Франджым и гъуазджэм и лIыхъужь нэхъыщхьэщ Черинэ Людмилэ», - жиIэгъат а зэманым Франджым и премьер-министру щыта Раффарен Жан-Пьер.
Людмилэ езым вагъуэу зэикI зыкъилъытэжакъым, цIыхухэм захэзыIэтыкIхэм, зыкъызыфIэщIыжхэм ящыщакъым. Ар лажьэрт, театрым къыхуигъэщIауэ къилъытэрти.
Людмилэ и зэфIэкIым газетхэр кIэлъыплъырт икIи абы теухуа тхыгъэ, сурэт куэд къытехуэрт. Езы Щэмырзэм ахэр иригъэблагъэу, пщIэ ин яхуищIу щытащ. «Фигаро» газетым и лэжьакIуэ Сервин Рене фильмым щыжеIэ Людмилэ и лэжьыгъэ зыбжанэм зэрыкIэлъыплъар, Монте-Карло, нэгъуэщI къалэ куэдым къызэрыщыфар, щыджэгуа фильмхэр, къигъэщIа образ хьэлэмэтхэр гукъинэж зэрыщыхъуар, абыхэм купщIэ зэраIэр. Рене фильмым игу къыщегъэкIыж и лэжьыгъэм пэжу зэрыбгъэдыхьэн хуейм теухуауэ Людмилэ къритауэ щыта чэнджэщ щхьэпэр къызэрыхуэсэбэпар.
Людмилэ и гур зыхьэхуар езым хуэдэу гъуазджэр зи псэм хэлъ къэфакIуэ Iэзэ Эдмонд Андрещ. Ауэ, унагъуэ насыпым зыщимыгъэнщIауэ, и щхьэгъусэм куэдрэ дэмыпсэуауэ, Людмилэ гузэвэгъуэ ин игъэвын хуей хъуащ. Эдмонд машинэм иукIащ. Гузэвэгъуэр хьэлъэу зыхэзыщIа Щэмырзэм абы щыгъуэ псалъэ быдэ итат афIэкIа утыку имыхьэну. ФIыщэу илъагъу, и гъащIэм щыщ Iыхьэ хъуауэ щыта къафэр Людмилэ апхуэдэу IэщIыб ищIын хуей хъуащ. Ауэ псэ дахэ, къулей зиIэ, зи зэманыр зэпэлъытауэ, IуэхушхуэхэмкIэ гъэнщIауэ къэгъуэгурыкIуа цIыхубзым и дежкIэ нэхъ гугъужт зыри имыщIэу щысыныр. Абдежым бзылъхугъэм кинематографием зрет, сценарийхэр етх, езы Людмили фильм зыбжанэм щоджэгу. Апхуэдэхэщ, «Вакъэ плъыжь цIыкIуитIыр», «АмкIыщ», «Гофман и таурыхъхэр», «Геруэль щыщу хьэщыкъ зэхуэхъуахэр», нэгъуэщIхэри. КъыжыIапхъэщ, абыхэм ящыщ теплъэгъуэхэр фильмым зэрыхагъэхьар.
Людмилэ хэлъхьэныгъэфI хуищIащ сурэт щIыным, скульптурэм, къафэм, литературэм, кинематографием. Париж Ищхъэрэ вокзалым, Евротоннелым кIуэ мафIэгур зытекIым и гупэм, деж Людмилэ ищIа скульптурэ иныр щыщагъэувым абы зыкърагъэхьэлауэ щытащ Инджылызым и пащтыхь гуащэ Елизаветэ ЕтIуанэм, Франджым и премьер-министр Жак Ширак, нэгъуэщI хьэщIэ лъапIэхэм.
Апхуэдиз зэфIэкI зиIэ бзылъхугъэр зыхунэмысар зы закъуэщ – ар анэ хъуакъым. А гуныкъуэгъуэрауэ хуагъэфащэ Людмилэ и скульптурэ нэхъ хьэлэмэт дыдэм – «Европэм игу» зыфIищам - анэмрэ и сабиймрэ IэплIэ зэрашэкIауэ щыплъагъум, лъабжьэ хуэхъуар - езыр зыхунэмыса, имылъэгъуа сабийр, къимыгъэсэбэпа хуабагъэр, гурыщIэр. Абы къытращIыкIам егъэдахэ адыгэ бзылъхугъэ гъуэзэджэ, зи дахагъымрэ зэфIэкIымкIэ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа Щэмырзэ Людмилэ и кхъащхьэр. Париж и курыкупсэм хуэзэ Мон-Мартр хьэблэм дэпщ а кхъэр.
«Европэм игу» скульптурэр Страсбург щыIэщ, Европарламентым и бжэIупэм Iутщ, ар Европэм и дамыгъэу ябж. Людмилэ къыхуагъэфэщат къэралым и дамыгъэ нэхъ лъапIэ дыдэу къалъытэ Почетнэ легионым и орденыр, Париж къалэм и дыщэ медалыр, Леонардо да Винчи и дыщэ медалыр, балетым, кином я фестиваль куэдым я саугъэтхэр.
